ÇFARË DASHURIE ËSHTË KJO?

KALVINIZMI  BALLAFAQOHET SHPESH me arminianizmin, i cili e ka marrë emrin nga Jakobus Arminiusi (Jacobus Arminius) (1560-1609).

Të gjithë ata që nuk pajtohen plotësisht me kalvinizmin në pesë pikat e TULIP-it (shiko më poshtë) akuzohen automatikisht si arminianë (nuk duhet ngatërruar me armenët etnikë), edhe pse ata ndaj të cilëve bëhet kjo akuzë nuk e kanë dëgjuar kurrë këtë term. Veç kësaj, shumë kalvinistë që e diskreditojnë Arminiusin nuk i kanë lexuar kurrë veprat e tij dhe nuk dinë asgjë veç thashethemeve rreth tij dhe besimeve të tij.

Në mënyrë ironike ky teolog holandez filloi si kalvinist dhe madje studioi me mësues Bezën në seminarin e Kalvinit në Gjenevë. Ai ishte një ndjekës i zellshëm i Krishtit dhe vuajti shumë për besimin e tij. Tërë familja e tij u vra në mungesë të tij kur trupat katolike spanjolle që drejtonin inkuizicionin masakruan popullsinë e qytetit të tij të Ouduaterit në Holandë.

Arminiusi është akuzuar padrejtësisht pothuajse për çdo doktrinë të rreme të shpikur ndonjëherë, që nga socinianizmi (mohimi i paracaktimit, i natyrës së vërtetë të shlyerjes dhe i Trinisë) deri te pelagianizmi (mohimi që mëkati i Adamit ka prekur pasardhjen e tij, një theksim i tepruar ndaj vullnetit të lirë, shpëtimit me anë të hirit plus veprat dhe mundësisë së përsosurisë së pamëkatë). Kështu që të quhesh arminian është një akuzë shumë më serioze nga sa kuptojnë akuzuesit apo i akuzuari.

Aq i fortë ishte kalvinizmi në disa pjesë të Evropës në kohën e Arminiusit, saqë të mos e pranoje atë ishte e barasvlershme me mohimin e ungjillit dhe madje tërë Fjalës së Perëndisë – dhe mund të të kushtonte jetën. Në Angli, për shembull, një dekret i [vitit] 1648 nga parlamenti dënonte me vdekje refuzimin e pagëzimit të foshnjave sipas Kalvinit{{1}}.

Arminiusit iu desh të mbante barrën e veçantë të çdo protestanti të asaj kohe, sidomos në Holandë, të cilët guxuan t’i hidhnin një shikim të dytë kalvinizmit në dritën e Shkrimeve, një faj që ndonjëherë u ngarkohet jokalvinistëve sot. Ai u padit se kishte prirje të fshehta ndaj katolicizmit, pavarësisht nga dënimi i tij publik për sakramentet katolike dhe për papizmin si mbretërinë e antikrishtit. Në vizitën e tij në Romë për të parë vetë Vatikanin, Arminiusi bëri të ditur se pa “misterin e paudhësisë” në një formë më të gabuar, të shëmtuar dhe të urryer nga sa kishte imagjinuar”{{2}}. Disa prej atyre që e quajnë veten arminianë përhapin herezi serioze, duke “përvetësuar pikëpamje krejt të ndryshme” nga ato që mësoi ai{{3}}, por vetë Arminiusi ishte biblik në besimet e tij dhe shumë më tepër i perëndishëm në jetën e tij në krahasim me Kalvinin. Vansi pohon me të drejtë se “Arminiusi ishte po aq ortodoks në doktrinat e tij themelore të besimit të krishterë sa çdo kalvinist, i hershëm ose modern”{{4}}.

Krahasimet e karakterit dhe sjelljes

Disa kalvinistë e kanë kritikuar botimin e parë të këtij libri duke e quajtur “karikaturë të supozuar të Kalvinit [dhe] duke admiruar portretin e Arminiusit…”. Përkundrazi, unë kam dhënë thjesht fakte historike, të cilat asnjë nga kritikët e mi nuk ka qenë në gjendje t’i hedhë poshtë. Në [veprën] “Shqyrtimi i kalvinizmit” (Multnomah, 2004), Xhejms Uajti tha se do të “hidhte poshtë thashethemet [që unë] thashë ndaj […] Kalvinit [dhe] Agustinit”. Jam akoma në pritje për këtë. Është e paarsyeshme që kalvinistët e kanë futur nën sqetull sjelljen jo të perëndishme të Kalvinit – dhe kanë refuzuar të pranojnë faktet kur janë ballafaquar me to.

Nuk mund të mohohet që Kalvini ishte fyes, tallës, përbuzës, mospërfillës, poshtërues, i ashpër dhe sarkastik në shkrimet dhe mendësitë e tij ndaj të tjerëve. Kjo jo vetëm në të folurit e tij, por shpesh në trajtimin që u ka bërë shumë prej atyre që guxonin të mos pajtoheshin me të – ashtu siç kemi treguar shkurtimisht.

Përkundrazi, Arminiusi ishte një i krishterë i qëndrueshëm në shkrimet e tij dhe i butë e i kujdesshëm në trajtimin ndaj të tjerëve. Në asnjë pjesë të shkrimeve apo veprimeve të tij nuk gjejmë ndonjë sarkazëm, tallje dhe përbuzje ndaj mendësive të kundërta që karakterizojnë shkrimet e Kalvinit. Nuk kishte asgjë për Arminiusin që të japë idenë e hakmarrjes kundër armiqve të tij apo përdorimit të dhunës për kauzën e Krishtit – aq më pak dënimin me vdekje për herezi që u detyrua në Gjenevën e Kalvinit.

Duke vlerësuar secilin nga këta dy udhëheqës të fortë, duhet të kujtojmë se, ashtu si pesë pikat e kalvinizmit nuk u formuluan nga Kalvini, por nga Sinodi i Dortit, po kështu nuk ishte Arminiusi ai që shpalli pesë pikat e arminianizmit, por protestuesit pas vdekjes së tij.

Arminiusi dhe mësimet e tij

Arminiusi qëndroi i papërkulshëm për doktrinën e shëndoshë dhe besoi në pagabueshmërinë dhe saktësinë e Biblës si të frymëzuar nga Perëndia. Ai refuzoi meshën si mohim të “së vërtetës dhe epërsisë së flijimit të Krishtit”{{5}}. Ai u bashkua me të tjerë duke e quajtur papën “kurorëshkelës dhe rrufjan të kishës, profet të rremë […] armik të Perëndisë […] antikrishti{{6}}, njeriun e mëkatit, birin e humbjes, kriminelin më famëkeq{{7}} […] [i cili] do të shkatërrohet në ardhjen e lavdishme të Krishtit”{{8}}, dhe i nxiste tërë besimtarët e vërtetë të “merrnin pjesë në […] shkatërrimin e papizmit, si […] mbretërinë e antikrishtit…”{{9}}. Dhe ai u përpoq të “shkatërronte papizmin” me anë të predikimit të tij të kthjellët e të fuqishëm të ungjillit dhe doktrinës së shëndoshë nga Fjala e Perëndisë.

Arminiusi i kuptoi dhe i refuzoi doktrinat e rreme të Agustinit. Në dallim me Agustinin, Arminiusi refuzonte gjithashtu librat apokrifë dhe autoritetin e traditës. Ai besonte se Krishti ishte përjetësisht Biri i Perëndisë, i barabartë dhe i përjetshëm si Ati dhe Fryma e Shenjtë{{10}}, që Krishti erdhi në këtë tokë si njeri{{11}}, që Ai ishte Jehovai i Dhiatës së Vjetër{{12}}, i cili vdiq për mëkatet tona, duke paguar dënimin e plotë me anë të flijimit të Vetvetes në kryq{{13}}, që u varros, u ringjall dhe u ngjit në qiell{{14}}, që njeriu është i humbur pa shpresë dhe i lidhur nga mëkati dhe që shpëtimi është vetëm me anë të hirit, vetëm nëpërmjet besimit, vetëm në Krishtin{{15}}.

Arminiusi predikoi se shpëtimi ishte plotësisht përmes Krishtit si një vepër e hirit, që vetëm Perëndia mund të bëjë në zemër. Ai mohoi kategorikisht paditë e rreme të bëra kundër tij për pelagianizmin dhe socinianizmin{{16}}. Ai gjithashtu, me këto fjalë, e mbrojti veten kundër padisë së rreme se mësonte doktrinën e humbjes së shpëtimit:

Sepse unë kurrë […] nuk kam mësuar diçka kundër fjalës së Perëndisë, apo kundër rrëfimit dhe katekizmit të kishave belge. Në asnjë moment nuk kam reshtur së bëri këtë pohim dhe e përsërit në këtë rast…. Megjithatë, duke qenë se për një kohë të gjatë një famë e keqe për mua ka shkuar sa andej-këtej me zell […] dhe meqë kjo zhurmë e pabazë tashmë ka ndikuar shumë në dëmin tim, lutem me këmbëngulje të kem lejen tuaj të hirshme të bëj një deklaratë të sinqertë dhe të hapur….

[Qarkullonin artikuj] sikur të ishin të hartuar prej meje: kur, në të vërtetë […] ato nuk kishin dalë prej meje, as nuk ishin sipas ndjenjave të mia, dhe, ashtu siç mund të formoj një gjykim, ato m’u dukën në mospërputhje me fjalën e Perëndisë….

Dy herë e kam përsëritur këtë shpallje dhe u jam lutur vëllezërve “që të mos besojnë menjëherë njoftime që qarkullojnë rreth meje, as të dëgjojnë shumë lehtë ndonjë gjë që u është paraqitur si e dalë prej meje apo që është përhapur gjerësisht për fyerjen time të hapur…”.      

Ndjenjat e mia rreth këmbënguljes së shenjtorëve janë që ata persona të cilët janë shartuar në Krishtin nëpërmjet besimit të vërtetë, dhe janë bërë kështu pjesëtarë të Frymës jetëdhënës, zotërojnë fuqi [apo forcë] të mjaftueshme për të luftuar kundër Satanit, mëkatit, botës dhe mishit të tyre, dhe të sigurojnë fitore kundër këtyre armiqve – megjithatë jo pa ndihmën e hirit të të njëjtit Frymë të Shenjtë. Jezu Krishti gjithashtu me anë të Frymës së Tij i ndihmon ata në çdo tundim të tyrin dhe u jep atyre ndihmën e gatshme të duarve të Tij; dhe, nëse ata qëndrojnë të përgatitur për betejën, kërkojnë ndihmën e Tij dhe duke mos u varur prej tyre Krishti i ruan nga rënia. Dhe kështu nuk është e mundur që ata, përmes ndonjë marifeti dinak apo fuqie të Satanit, të joshen dhe as të nxirren nga duart e Krishtit….

Megjithëse pohoj këtu në mënyrë të hapur dhe me zgjuarsi se kurrë nuk kam mësuar se një besimtar i vërtetë mund të rrëzohet, qoftë plotësisht apo përfundimisht, nga besimi dhe të humbasë; megjithatë, nuk do ta mbaj të fshehtë, se ka pjesë të shkrimit që më duken se tregojnë këtë aspekt; dhe ato përgjigje ndaj tyre, të cilat i kam lejuar t’i shoh, nuk janë të tilla sa të miratojnë vetveten në të gjitha pikat për kuptimin tim. Nga ana tjetër, disa pjesë janë prodhuar për doktrinën e kundërt [këmbënguljes së pakushtëzuar] të cilat ia vlen të konsiderohen së tepërmi….

Nuk mbaj mend të kem mësuar apo të kem patur ndonjë ndjenjë tjetër rreth shfajësimit të njeriut para Perëndisë, nga ato që janë mbështetur në mënyrë unanime nga kishat e reformuara dhe protestante dhe të cilat janë në përputhje të plotë me mendësitë e tyre të shprehura […] megjithatë mendimi im nuk është shumë i ndryshëm nga [ai i Kalvinit] sa të më pengohet të përdor firmën e dorës sime për nënshkrimin e atyre gjërave që ka nxjerrë për këtë temë [shfajësimin], në librin e tij të tretë [të veprës] “Parimet”; këtë jam i përgatitur të bëj në çdo kohë dhe t’u jap miratim të plotë…. Sepse nuk jam nga asambleja e atyre që dëshirojnë të kenë sundim mbi besimin e një njeriu tjetër, por jam vetëm një shërbëtor i besimtarëve, me qëllim nxitjen e tyre për rritje në njohje, në të vërtetë, në mëshirë, në paqe e në gëzimin [që është] në Jezu Krishtin, Zotin tonë{{17}}.

 

Kalvinisti i patundur R. K. MekGregor Rajti (R. K. McGregor Wright) pranon se Arminiusi pohonte fort sigurinë e përjetshme të shenjtorëve, edhe pse kjo doktrinë ishte “…braktisur nga ndjekësit e tij […] disa vjet pas vdekjes së tij”{{18}}. Arminiusi përflitet dhe dënohet sot nga kalvinistët, ndërsa Agustini lavdërohet. Edhe pse pranon që Arminiusi “miratonte në mënyrë dogmatike se është e pamundur që besimtarët të bien nga shpëtimi”, Dillou (Dillow) ngul këmbë se “Arminiusi beson se shpëtimi mund të humbasë”{{19}}.J. I. Pakeri (J. I. Packer) citon me miratim “Robert Treilin, puritanin skocez, [i cili] shkroi më 1692: ‘Parimet e arminianizmit janë urdhrat natyrore të mendjes [të kontrolluar] nga mishi, që është armiqësi si ndaj ligjit të Perëndisë ashtu edhe ndaj ungjillit të Krishtit, dhe, afër detit të vdekur të papizmit (në të cilin rrjedh ky burim), ka qenë, që nga Pelagiusi deri më sot, plaga më e madhe e kishës së Krishtit dhe ka gjasa të jetë e tillë deri në ardhjen e dytë të Tij’”{{20}}.

Megjithatë, Sheldoni (Sheldon) thotë: “Sistemi doktrinor i Arminiusit, i cili rrëfehet në çdo pikë të ketë qenë një njeri me frymë e jetë më shembullore, ishte sistemi kalvinist pa asnjë ndryshim të mëtejshëm nga sa rezultonte domosdoshmërisht nga refuzimi i dogmës së paracaktimit absolut”{{21}}. Një arminian i njohur i shekullit të nëntëmbëdhjetë përmblodhi të kuptuarit e tij të kësaj doktrine:

 

Arminianizmi mëson se Perëndia në Jezu Krishtin siguroi plotësisht shpëtimin e të gjithë atyre të cilët, me anë të pendimit ndaj Perëndisë dhe besimit në Zotin tonë Jezu Krisht, pranojnë kushtet [e ungjillit] dhe të gjithë ata që bëjnë një gjë të tillë, janë të shpëtuar përjetësisht{{22}}.

 

Vështirë se dikush mund të ketë ndonjë fjalë kundër këtij pohimi. Megjithatë kalvinistët ngulin këmbë duke paditur Arminiusin se mësonte që shpëtimi mund të humbasë – dhe duke emërtuar “arminian” çdo person që nuk pajtohet me ta. E njëjta gjë ndodh edhe sot.

Ndarja me kalvinizmin

Arminiusi ishte po aq i vendosur sa Kalvini në ndjekjen vetëm të Zotit dhe të Fjalës së Tij. Kjo dëshirë e sinqertë e futi në telashe sepse e konsideronte veten jo më “të lidhur ngushtë për të përshtatur tërë interpretimet private të reformatorëve”{{23}} sikurse edhe ato të kishës katolike{{24}}. Nga studimi i zellshëm i Shkrimeve ai doli në përfundimin se në disa aspekte kalvinizmi ishte thjesht jobiblik. Dhe ai vuajti padi të rreme dhe përndjekje për këtë mendim të kujdesshëm dhe të nxjerrë me lutje – sikurse ndodh edhe me jokalvinistët sot.

Arminiusi ishte i bindur nga Shkrimi se ata që do të jenë në qiell do të jenë atje sepse besuan ungjillin, dhe jo sepse Perëndia i zgjodhi për t’u shpëtuar dhe i rilindi pa besim nga ana e tyre. Ai e besonte dhe e mësoi vendosmërisht paracaktimin si “një dekret i përjetshëm dhe i hirshëm i Perëndisë në Krishtin, me anë të të cilit Ai cakton të shfajësojë dhe birësojë besimtarët dhe t’i pajis ata me jetë të përjetshme, por të dënojë jobesimtarët dhe personat e papenduar”{{25}}. Ajo çfarë E. H. Brodbenti (E. H. Broadbent) thotë në [librin] e tij klasik “Kisha shtegtare” rreth Arminiusit qëndron në kontrast të zymtë me shpifjen që ky i fundit vazhdon të heqë nga kalvinistët:

I rritur nën ndikimin e mësimeve të Kalvinit, Arminiusi – i njohur nga të gjithë si një njeri me karakter të panjollë, në aftësi dhe mësim i pakalueshëm – u zgjodh të shkruante në mbrojtje të kalvinizmit të llojit më pak të skajshëm, i cili u ndje të rrezikohej nga sulmet ndaj tij. Megjithatë, duke studiuar këtë temë, pa se pjesa më e madhe që mbështeste ishte e pambrojtshme; që kjo e bënte Perëndinë autorin e mëkatit; i vinte kufij hirit të Tij shpëtues, e linte pjesën më të madhe të njerëzimit pa shpresë apo mundësi shpëtimi.

Ai pa nga Shkrimet se vepra shlyese e Krishti ishte për të gjithë dhe se liria e zgjedhjes së njeriut është pjesë e dekretit hyjnor. Duke u kthyer te mësimi i Shkrimeve dhe besimi fillestar i kishës, ai shmangu skajet në të cilat kishin rënë të dyja palët e kundërshtimit të gjatë. Pohimi i tij i asaj çfarë besoi e përfshiu vetë në mosmarrëveshje të cilat e prekën shumë frymën e tij aq sa i shkurtuan jetën [ai vdiq në moshën 49 vjeçare, Kalvini në [moshën] 55). Mësimi i tij mori një formë të gjallë dhe ungjillore më vonë, në rizgjimin metodist{{26}}.

Fisku pranon se “arminianizmi vjen nga i emri i një njeriu, i cili në fillim përkrahu sistemin kalvinist, u thirr për ta mbrojtur nga kundërshtimi dhe, i cili përmes studimit të mëtejshëm, mori një pozicion më të përkorë”{{27}}. MekNeili (McNeill), një presbiterian, është shumë i sinqertë në pohimin se Arminiusi “nuk hedh poshtë paracaktimin, por dënon supralapsarianizmin [që Perëndia nga përjetësia e shkuar paracaktoi të pazgjedhurit të mëkatonin dhe të vuanin dënimin e përjetshëm] si në armiqësi ndaj ungjillit”{{28}}. Url E. Kairns (Earle E. Cairns) shpjegon ndryshimet më të mëdha midis dy sistemeve:

 

Përpjekja e tij [e Arminiusit] për të ndryshuar kalvinizmin në mënyrë që […] Perëndia të mos konsiderohet si autori i mëkatit, as njeriu si automat në duart e Perëndisë, i solli atij kundërshtim…. Si Arminiusi ashtu edhe Kalvini mësonin se njeriu, i cili trashëgoi mëkatin e Adamit, është në zemërimin e Perëndisë. Por Arminiusi besonte se njeriu ishte në gjendje të fillonte shpëtimin e tij pasi Perëndia i kishte dhënë atij hirin parësor për të pajisur vullnetin e tij që të bashkëpunonte me Perëndinë…{{29}}. Arminiusi e pranonte zgjedhjen, por besonte se dekreti për të shpëtuar disa dhe për të dënuar të tjerët e kishte “themelin e tij në paranjohjen e Perëndisë”{{30}}. Kështu zgjedhja ishte e kushtëzuar dhe jo e pakushtëzuar…. Arminiusi besonte gjithashtu se vdekja e Krishtit ishte e mjaftueshme për të gjithë, por ishte e frytshme vetëm për besimtarët{{31}}. Kalvini e kufizonte shlyerjen vetëm për ata që ishin zgjedhur për shpëtim. Arminiusi mësonte gjithashtu se njerëzit mund t’i bënin ballë hirit shpëtues të Perëndisë{{32}}, ndërsa Kalvini besonte se hiri ishte i papërballueshëm{{33}}.

Dëshira e zellshme e Arminiusit ka qenë thjesht për të zbutur ekstremet e kalvinizmit. Për Arminiusin, Njumani (Newman) thotë: “Ai njihej si [një] ndër njerëzit më të zotë e më të mësuar të kohës së tij. Predikimet e tij shpjegues ishin aq të kthjellët, shprehës dhe të shqiptuar mirë, saqë tërhiqnin një auditor të gjerë. Ai thirrej herë pas here të shkruante kundër kundërshtarëve të kalvinizmit, gjë të cilën e bëri në mënyrë të butë dhe të kënaqshme. Kur më 1602 murtaja pllakosi [vendin], ai dallohej për shërbime heroike”{{34}}.

Në ditët e hershme, askush tjetër nuk ka sulmuar më egërsisht “arminianët” sa Xhon Oueni (John Owen), i cili iu drejtua “helmit të arminianizmit […] duke prerë në rrënjë të krishterimit”{{35}}. Kjo përpjekje arriti kulmin në trajtimin e tij më të gjatë kundër “doktrinave të Arminiusit” të titulluar “Një paraqitje e arminianizmit”, i botuar së pari më 1642 me urdhër nga Komisioni i Dhomës së Përfaqësuesve në parlament për “kontrollin e shtypjes dhe botimit të librave”. Në dukje e humbur në polemikat e zellshme ishte një fjalë paralajmëruese në [pikën] “Shënime hyrëse”, e cila ra në vesh të shurdhët si tani: “Mund të vihet në dyshim nëse Oueni diskriminon mjaftueshëm doktrinën e Arminiusit nga zhvillimi i plotë që sistemi i tij, pas vdekjes së tij, mori në duart e ndjekësve të tij”{{36}}.

Arminianizmi dhe kishat shtetërore

Pikëpamja e moderuar e Arminiusit tërhoqi ndjekës të shumtë. Shumë pastorë protestantë, të parehatshëm me ekstremet e kalvinizmit dhe frymën e tij luftarake kundër atyre që nuk pajtoheshin me të, filluan të predikonin të njëjtin kalvinizëm të ndryshuar si Arminiusi dhe morën kundërshtime të konsiderueshme nga kalvinistët. Këta të fundit, duke ndjekur mësimin e Agustinit dhe praktikën e Romës, e panë kishën dhe shtetin si bashkëpunëtorë, me shtetin që detyron sanksione kundër kujtdo që kisha e konsideronte heretik – një fanatizëm që u kundërshtua nga Arminiusi dhe ndjekësit e tij. MekGregori shkruan se “tërë procesi i Reformimit ndodhi në kontekstin e kishave shtetërore, me një pushtet laik që mbështeste reformatorët dhe që mbronte fitimet e tyre”{{37}}.

Ky gabim i madh u trashëgua nga Konstandini, i pari që ndaloi këdo jashtë kishës së caktuar që të takohej për qëllime fetare dhe i pari që konfiskoi pasurinë e atyre që bënë një gjë të tillë. Duke besuar se pagëzimi ishte “shpëtimi i Perëndisë […] vula që jep pavdekësinë […] vula e shpëtimit”{{38}}, ai kishte pritur deri afër vdekjes së tij për t’u pagëzuar në mënyrë që të mos rrezikonte të mëkatonte pas pagëzimit dhe të humbiste kështu shpëtimin e tij. Më vonë, perandori Teodosius nxori një dekret duke e bërë “fenë që u mësua nga Shën Pjetri ndaj romakëve, e cila ishte ruajtur besnikërisht nga tradita”{{39}}, besimin zyrtar të perandorisë. Siç e përmendëm më parë, ithtarët duhej të quheshin “të krishterë katolikë” dhe gjithë të tjerëve u ndalohej të takoheshin në kishat e tyre{{40}}. Një historian ka shpjeguar pasojën tragjike për kishën:

Shkrimet nuk ishin më standardi i besimit të krishterë […] [por] vendimet e etërve dhe këshillave […] fe që përhapej jo me anë të metodave apostullore të bindjes, të kryera me butësinë dhe ëmbëlsinë e Krishtit, por me anë të urdhrave e dekreteve perandorake; as kundërshtarët nuk bindeshin me anë të […] arsyes dhe shkrimit, por me anë të përndjekjes dhe vdekjes{{41}}.

E tillë ishte marrëdhënia zyrtare midis kishës dhe shtetit që Kalvini trashëgoi nga Agustini, të cilën e detyroi në Gjenevë dhe të cilën kalvinistët, kudo ku është e mundur, vazhdojnë dhe përdorin për të detyruar vullnetin e tyre ndaj atyre që janë ndryshe nga ata. Në bashkim me princat, mbretërit dhe perandorët, kisha katolike kontrolloi për shekuj me radhë tërë Evropën. Reformimi krijoi një kishë shtetërore të re nëpër Evropë, në garë me Romën, e cila ishte ose luteriane ose kalviniste. Kjo e fundit mori emrin “e reformuar”.

Kisha presbiteriane në Skoci, kisha anglikane dhe kisha e reformuar holandeze, e cila përndoqi arminianët në Holandë, ishin të gjitha kisha shtetërore kalviniste. Tragjikisht, ato ndoqën Konstandinin, Agustinin dhe Kalvinin në ambicien e fryrë dhe jobiblike për të diktuar llojin e tyre të krishterimit ndaj të gjithëve, në bashkëpunim me shtetin. David Gei (David Gay) tregon:              

Në [veprën] “Parimet” Kalvini thotë se qeverisja civile është caktuar për të ushqyer dhe ruajtur adhurimin e jashtëm të Perëndisë, për të mbrojtur doktrinën e shëndoshë dhe gjendjen e kishës. Ai i largoi anabaptistët si fanatikë të marrë, ngaqë ata diskutonin se këto çështje janë punë e kishës, jo e autoriteteve civile. Megjithëkëtë, Kalvini e kishte gabim; ata e kishin mirë…. Ai po shkruante nga pikëpamja e Konstandinit, jo e Dhiatës së Re…{{42}}.

Sinodet, asambletë, këshillat dhe rrëfimet

Ata që nuk pajtohen me Kalvinin sot në bazë të kuptimit të tyre të Fjalës së Perëndisë paditen për braktisjen, mospranimin apo madje mohimin e rrëfimeve të mëdha dhe besimeve të caktuara nga kisha. Duhet të bëjmë pyetjen: “Cila kishë?”. Katolikët i referohet gjithashtu “kishës” në mënyrë të ngjashme, por miliona besimtarë të vërtetë nuk ishin pjesë e saj për shekuj të tërë para Reformimit, duke refuzuar të gjunjëzoheshin para papëve apo t’i nënshtroheshin herezive të Romës. Kalvinistët sot, duke hedhur vështrimin mbrapa aty nga shekulli i parë i Reformimit, i referohen “kishës” pothuajse në të njëjtën mënyrë, duke nënkuptuar kisha shtetërore të cilat vazhdojnë atë që u fillua nga Kalvini në Gjenevë, ku edhe ata që nuk pajtohen shihen me përçmim si heretikë që refuzojnë “besimin e reformuar” – duke e barazuar kështu kalvinizmin me Reformimin.

Kalvini përndoqi me zell, madje deri në vdekje, ata që nuk pajtoheshin me bindjet e tij të skajshme rreth sovranitetit dhe paracaktimit. Por, nga ana tjetër, ai lejoi herezitë e shumta të Agustinit – madje edhe i përvetësoi disa prej tyre. Ne hasim vetëm lavdërime në shkrimet e tij [Kalvinit] për këtë njeri [Agustinin] i cili përkrahte shumë gjëra që nuk ishin biblike. Në fakt, Kalvini e konsideronte Agustinin si autoritet, duke justifikuar besimet dhe praktikat e tij të gabuara.

Duhet të kujtohet se besimet dhe rrëfimet e Reformimit u formuluan jo nga marrëveshja midis tërë të krishterëve, por qoftë nga luterianët ashtu edhe nga segmentet kalviniste. Sinodi i Dortit dhe Asambleja Uestminster, që përmenden nga kalvinistët si deklarata me autoritet të së vërtetës së krishterë, mbizotëroheshin nga kalvinistët dhe e detyruan kalvinizmin si fenë shtetërore zyrtare mbi këdo.

Kështu që, padia se dikush dështon të ndjekë këto “rrëfime të mëdha të reformuara” është thjesht një mënyrë tjetër e të thënit se ai nuk pajtohet me kalvinizmin! Gjithashtu shtyn më tej përshtypjen e rreme se kalvinizmi ishte besimi zyrtar i përkrahur nga tërë reformatorët. Në lidhje me pesë pikat e kalvinizmit, Hoxhes (Hodges) shkruan: “Asnjë prej këtyre ideve nuk ka të drejtën të quhet teologji normative protestante. Asnjë nuk është përkrahur nga një model i krishterimit. Më e rëndësishmja është se asnjë prej tyre nuk është biblike […] ato të gjitha qëndrojnë jashtë parametrave të duhur të ortodoksisë së krishterë”{{43}}.

Pesë pikat arminiane

Arminiusi ishte pjesëtar i kishës së reformuar holandeze, siç ishin udhëheqësit të cilët çuan më tej besimet e tij pas vdekjes së tij të parakohshme më 1609. Kundërshtimi i hapur u zhvillua pashmangshmërisht rreth paracaktimit dhe nëse Rrëfimi Belg dhe Katekizmi i Haidelburgut duhet të shqyrtohet për shikim të mundshëm. Për të diskutuar këtë çështje, dyzet e gjashtë predikues arminianë u takuan fshehurazi në Gouda të Holandës, më 14 janar 1610. Ata hartuan një plan dhe firmosën një ankesë (protestë) kundër kalvinizmit, duke pohuar se doktrinat e tij “nuk përfshihen në Fjalën e Perëndisë, as në katekizmin e Haidelburgut, dhe nuk janë ndërtuese – madje janë të rrezikshme – dhe nuk duhet t’u predikohen njerëzve të krishterë”{{44}}.

Ankesa përbëhej nga pesë paragrafë të shkurtër që u bënë të njohura si pesë pikat e arminianizmit. Në përmbledhje ato pohojnë:

5. Që Perëndia nga përjetësia e kaluar ka përcaktuar të shpëtojë të gjithë ata që besojnë në Jezu Krishtin dhe “t’i lërë të pandreqshmit dhe ata që nuk besojnë në mëkat dhe nën zemërim…”.
6. Që Krishti vdiq dhe siguroi shpengimin dhe faljen për mëkatet e të gjithëve, por këto përfitime vlejnë vetëm për ata që besojnë në Krishtin.
7. Që njeriu nuk mund “të mendojë, të dojë apo të bëjë diçka që është me të vërtetë e mirë” dhe kjo përfshin “besimin shpëtues”, por duhet të rilindë.
8. Që hiri i Perëndisë është absolutisht i domosdoshëm për shpëtimin, por që mund të refuzohet.
9. Që ata të shpëtuar me të vërtetë nëpërmjet besimit në Krishtin marrin fuqi nga Fryma e Shenjtë që t’i rezistojnë mëkatit; por, nëse ata mund të rrëzohen nga besimi apo jo, “duhet të vendoset më në veçanti nga Shkrimi i Shenjtë, përpara se ne vetë ta shpallim me bindjen e plotë të mendjeve tona”.

Përgjigjja kalviniste erdhi disa muaj më vonë në formën e një kundërkërkese, e cila përmbante shtatë pika. Pika e dytë dhe e tretë është kombinuar nën titullin e zgjedhjes së pakushtëzuar, me pikat gjashtë e shtatë të kombinuara nën këmbënguljen e shenjtorëve, duke çuar në atë që është bërë e njohur si pesë pikat e kalvinizmit.

Vansi e përmbledh mirë këtë deklaratë si më poshtë:

7. Nga që tërë raca njerëzore ka rënë në Adamin dhe është korruptuar dhe është bërë e pafuqishme për të besuar, Perëndia i largon nga dënimi ata të cilët i ka zgjedhur për shpëtim, duke i shpërfillur të tjerët.
8. Fëmijët e besimtarëve, për aq kohë sa ata nuk shfaqin të kundërtën, duhet të llogariten midis të zgjedhurve të Perëndisë.
9. Perëndia ka dekretuar t’u japë besim dhe këmbëngulje dhe kështu të shpëtojë ata të cilët i ka zgjedhur për shpëtim.
10. Perëndia e dha Birin e Tij Jezu Krisht të vdiste në kryq për të shpëtuar vetëm të zgjedhurit.
11. Fryma e Shenjtë, nga ana e jashtme përmes predikimit të ungjillit, kryen një hir të veçantë nga ana e brendshme në zemrat e të zgjedhurve, duke u dhënë atyre fuqinë për të besuar.
12. Ata të cilët ka dekretuar Perëndia për shpëtim mbështeten dhe ruhen nga Fryma e Shenjtë në mënyrë që ata të mund të mos humbasin përfundimisht besimin e tyre të vërtetë.
13. Besimtarët e vërtetë nuk ndjekin të shkujdesur epshet e mishit, por punojnë për shpëtimin e tyre me frikën e Zotit{{45}}.

Rritja e polemikës

Kundërkërkesa mori një përgjigje nga [dokumenti] “Mendimi i protestuesve”. Ky ishte një dokument edhe më i gjerë, i cili futej në hollësi të mëdha për të vendosur atë që protestuesit “me vetëdije kishin konsideruar deri tani dhe që vazhdonin ta konsideronin në harmoni me Fjalën e Perëndisë…”. Ai përfshinte kundërshtime të gjata për kalvinizmit nën katër tituj, pikat kryesore të të cilit përmblidhen në fragmentin më poshtë:

Nga pjesa I (10 paragrafë):

6. Perëndia […] nuk e ka caktuar rënien […] nuk i ka privuar Adamit hirin e nevojshëm dhe të mjaftueshëm, nuk […] çon disa [njerëz] në jetë [të përjetshme], duke u privuar të tjerëve përfitimin e jetës….
7. Perëndia nuk ka dekretuar, dhe kjo pa rënë ndesh me mëkatet, që të lërë pjesën më të madhe njerëzve, të përjashtuar nga çdo shpresë për shpëtim, në rënie.
8. Perëndia ka caktuar që Krishti të jetë shlyerja për mëkatet e tërë botës dhe, me anë të virtytit të këtij dekreti, Ai ka vendosur të shfajësojë dhe të shpëtojë ata që besojnë në Të dhe të parashikojë për njerëzit mjetet e domosdoshme dhe të mjaftueshme për besim….
9. Askujt nuk i refuzohet jeta e përjetshme dhe as mjetet e mjaftueshme për këtë nga ndonjë dekret absolut i mëparshëm….

Nga pjesa II (4 paragrafë):

6. Çmimi i shpëtimit, të cilin Krishti ofroi para Perëndisë […] pagoi për të gjithë dhe çdo njeri, sipas […] hirit të Perëndisë Atë; dhe askush nuk është kategorikisht i përjashtuar nga […] përfitimet e vdekjes së Krishtit nga një dekret absolut dhe i mëparshëm i Perëndisë.
7. Edhe pse Krishti ka bërë pajtimin me Perëndinë dhe faljen e mëkateve për të gjithë njerëzit […] askush nuk bëhet pjesëmarrës i përfitimeve të vdekjes së Krishtit veç nëpërmjet besimit….

Nga pjesa III (12 paragrafë):

12. Hiri i frytshëm me anë të të cilit gjithkush konvertohet nuk është i papërballueshëm dhe, edhe pse Perëndia përmes Fjalës dhe veprimit të brendshëm të Frymës së Tij ndikon aq vullnetin sa të japë fuqinë për të besuar dhe […] me të vërtetë e bën njeriun të besojë, megjithëkëtë njeriu është i aftë vetë ta refuzojë këtë hir, të mos besojë, dhe kështu të humbasë për shkak të gabimit të tij.
13. Edhe pse sipas vullnetit tërësisht të lirë të Perëndisë pabarazia e hirit hyjnor mund të jetë shumë e madhe, megjithëkëtë Fryma e Shenjtë jep, ose është gati të japë, aq shumë hir mbi tërë njerëzit dhe ndaj çdo njeriu ndaj të cilit i predikohet Fjala e Perëndisë, sa ç’është e mjaftueshme për përparimin e hirit të mjaftueshëm për besimin dhe konvertimin, për të cilin Perëndia thuhet se është gati të shpëtojë sipas dekretit të zgjedhjes absolute, por gjithashtu edhe ata që nuk janë vërtet të konvertuar.
14. Gjithashtu besojmë se është e gabuar dhe e tmerrshme që Perëndia të nxitë në mënyrë të fshehtë njerëzit të mëkatojnë, gjë të cilën Ai e ndalon hapur; se ata që mëkatojnë nuk veprojnë kundër vullnetit të vërtetë të Perëndisë […] se është sipas drejtësisë një krim që meriton vdekjen të bësh vullnetin e Perëndisë.

Nga pjesa IV (8 paragrafë):

7. Besimtarët e vërtetë mund të bien nga besimi i vërtetë dhe të bien në mëkate të tilla, saqë nuk mund të jenë në përputhje me besimin e vërtetë dhe shfajësues dhe jo vetëm që mund të ndodhë një gjë e tillë, por që gjithashtu ndodh shpesh.
8. Besimtarët e vërtetë përmes gabimit të tyre mund […] të rrëzohen përfundimisht dhe të humbasin.
9. Megjithëkëtë, ne nuk besojmë se, edhe pse besimtarët e vërtetë ndonjëherë bien në mëkate të rënda dhe që shkatërrojnë ndërgjegjen, ata bien menjëherë nga çdo shpresë konvertimi, por pranojmë se mund të ndodhë që Perëndia, sipas mëshirës së Tij të bollshme, t’i thërrasë përsëri ata në konvertim përmes hirit të Tij….
10. Prandaj ne refuzojmë me gjithë zemër doktrinat e mëposhtme, të cilat përhapen gjerësisht e përditë midis njerëzve në shkrimet publike, si të dëmshme për perëndishmërinë dhe moralin e mirë; të cilat janë si vijon: 1. Që besimtarët e vërtetë nuk mund të mëkatojnë me qëllim, por vetëm për shkak të paditurisë dhe dobësisë. 2. Që besimtarët e vërtetë përmes asnjë mëkati mund të bien nga hiri i Perëndisë. 3. Që një mijë mëkate, madje, gjithë mëkatet e tërë botës, nuk mund ta bëjnë zgjedhjen të pavlefshme; kur i shtohet kësaj se tërë njerëzit detyrohen të besojnë se janë zgjedhur për shpëtim, bëjmë të ditur se çfarë dere të gjerë për mëkate mishore hap kjo. 4. Që për besimtarët dhe të zgjedhurit nuk u ngarkohet asnjë mëkat, sado i madh e i rëndë të jetë…. 5. Që besimtarët e vërtetë, që kanë rënë në herezi të degjeneruara, në mëkate të rënda e të turpshme, si tradhtia bashkëshortore dhe vrasja, [veprime] për të cilat kisha, sipas institucionit të Krishtit, detyrohet të dëshmojë se nuk mund t’i lejojë në përbashkësinë e saj të jashtme dhe se ata nuk do të kenë pjesë në mbretërinë e Krishtit, nëse nuk pendohen, megjithëkëtë nuk mund të rrëzohen plotësisht dhe përfundimisht nga besimi.
11. Një besimtar i vërtetë mund dhe duhet të jetë i sigurt për të ardhmen që ai, duke u dhënë pas ndërmjetësimit, vigjilencës, lutjes dhe vepra të tjera të shenjta, mund të ruhet në besimin e vërtetë dhe se hiri i Perëndisë për ta ruajtur nuk do t’i mungojë; por nuk shohim se si ai mund të jetë i sigurt se kurrë nuk do të lërë pas dore detyrën e tij në të ardhmen, por në veprat e besimit, të perëndishmërisë dhe të dashurisë, siç i shkon besimtarit, do të ruhet në këtë shkollë të betejës së krishterë. Gjithashtu nuk jemi të mendimit se është e domosdoshme që besimtari duhet të jetë i sigurt për këtë{{46}}.

Këta katër tituj (të cilët u larguan qartë nga ajo që kishte mësuar Arminiusi) u kuptuan si pesë pikat, për të cilat kalvinistët në Sinodin e Dortit iu përgjigjën me ato që u bënë të njohura si pesë pikat e kalvinizmit. Ndryshimi më i madh është i qartë: arminianët ia vënë fajin e ndëshkimit të përjetshëm të njeriut vetë njeriut për refuzimin e ungjillit me anë të vullnetit të tij të lirë, edhe pse ai mund ta kishte pranuar me anë të mundësisë së hirit të Perëndisë; ndërsa kalvinistët e lënë mëkatin vetë dhe dënimin e njeriut plotësisht në duart e Perëndisë, i cili thjesht ka paracaktuar gjithçka për të ndodhur ashtu. A. W. Tozeri, i respektuar nga shumë kalvinistë, pohon: “Kështu, kur njeriu ushtron lirinë e tij [të zgjedhjes], ai po përmbush sovranitetin e Perëndisë, jo anulimin e tij”{{47}}.

Shteti i Holandës, duke qenë i shqetësuar për bashkim midis qytetarëve të tij, i urdhëroi të dyja palët të takoheshin për të sheshuar ndryshimet e tyre. U takuan gjashtë udhëheqës nga çdo palë në Hagë më 31 mars 1611, por nuk arritën të binin në një ujdi. Ndërsa arminianët kërkonin tolerancë, kalvinistët ishin të vendosur të bënin një konferencë kombëtare për të shpallur kundërshtarët e tyre si heretikë. Sigurisht, pikëpamja në atë kohë ishte që shteti do të kërkonte ndëshkimet e përshkruara ndaj heretikëve, pothuaj me dhe duke përfshirë vdekjen.

Sinodi i madh i Dortit (Dordrecht)

Mospajtimet e vazhdueshme teologjike e përfshinë përfundimisht qeverinë në një betejë të brendshme midis rivalëve politikë. Kalvinistët dolën fitues, me princin Mauris (Maurice) në anën e tyre. Gjyqtarët përkrahës të arminianëve u zëvendësuan. Kjo e fundit i hapi rrugën një sinodi kombëtar, i cili, pas letrave të dërguara si ftesë ndaj përfaqësuesve të huaj, u mblodh në Dordrecht më 13 nëntor 1618 dhe që zgjati deri në maj të vitit të ardhshëm.

Të bindur se po mbështetnin të vërtetën, çdo delegat kalvinist mori një zotim për të ndjekur vetëm Fjalën e Perëndisë dhe “për të patur si qëllim lavdinë e Perëndisë, paqen e kishës dhe, në mënyrë të veçantë, ruajtjen e pastërtisë së doktrinës. Prandaj më ndihmo, Shpëtimtari im, Jezu Krisht! I kërkoj Atij të më ndihmojë me anë të Frymës së Tij të Shenjtë”{{48}}.

Kalvinistët që nga ajo kohë kanë kujtuar me respekt Dortin si një takim të udhëheqësve më të perëndishëm të historisë, të cilët ndoqën sinqerisht zotimin e tyre. Megjithatë, sipas mendimit të Xhon Ueslit, Dorti ishte po aq i paanshëm sa edhe Këshilli i Trentit{{49}}. Në fakt, Dorti u kërkua nga zyrtarë shtetërorë që ishin në favor të kalvinistëve për qëllimin e vetëm të mbështetjes së kalvinistëve dhe dënimit të arminianëve, kështu që zor se mund të konsiderohet si një gjyq i paanshëm dhe me siguri nuk përfaqëson një marrëveshje midis besimtarëve të vërtetë.

Për më tepër, baptistët, të cilët sot e konsiderojnë Dortin si zërin e asaj që besojnë janë, ashtu siç tregon Vansi{{50}}, “jo vetëm sipas besimit të reformuar të kishës shtetërore holandeze, por ndjekin Agustinin, sepse ashtu siç pohon Hërmën Hanko (Herman Hanko): ‘Etërit tanë në Dordrecht e dinin mirë se këto të vërteta të shpalosura në kanune nuk mund ta kenë origjinën vetëm te Reformimi i Kalvinit; ato e kanë origjinën te teologjia e Shën Agustinit…. Sepse ishte Agustini që përkufizoi fillimisht këto të vërteta'{{51}}. Kustansi ngul këmbë se pesë pikat u ‘formuluan absolutisht nga Agustini’”{{52}}.

Arminianëve nuk iu lejua të kërkonin që çështja e tyre të konsiderohej e barabartë, por iu hoq statusi si delegatë në të pandehur dhe u dëbuan të gjithë nga Këshilli dhe u paditën hapur. Pas Dortit, protestuesit u morën në pyetje për t’u tërhequr mbrapsht apo për t’u dëbuar. Më shumë se 200 shërbëtorë arminianë iu hoq e drejta për të predikuar dhe shumë u dënuan me mërgim. U bë një përpjekje për të vendosur një teokraci të ashpër kalviniste ku vetëm kalvinizmi duhej të shpallej hapur, por zgjati vetëm për një kohë të shkurtër. Megjithatë, vetëm më 1625 u ndal zyrtarisht përndjekja ndaj arminianëve{{53}}.

Keirnsi (Cairns) e quan Sinodin e madh të Dortit “një asamble ndërkombëtare kalviniste” në të cilin arminianët “dolën para takimit në rolin e të pandehurve”. Kalvinistët e kanë quajtur Dortin “një simbol të triumfit të kalvinizmit ortodoks në Holandë”{{54}}. Lui Bërkofi (Louis Berkhof) pohon: “Pesë kanune tërësisht kalviniste, në të cilët doktrinat e Reformimit dhe, sidomos të Kalvinit, në pikat e diskutuara, shpalosen me qartësi dhe saktësi”{{55}}.

Që nga koha e Dortit kalvinistët i kanë brohoritur këto kanune si “një mburojë, një mbrojtje, të së vërtetës së Fjalës së Perëndisë rreth shpëtimit tonë”{{56}}. Tashmë kemi cituar një larmi udhëheqësish kalvinistë rreth efektit që kanë pesë pikat e kalvinizmit ndaj ungjillit. Mendime të tilla duhet të jenë shqetësuese për kishën sot duke patur parasysh rishfaqjen e kalvinizmit përmes përpjekjeve të udhëheqësve të respektuar ungjillorë.

Frytet e Sinodit të Dortit

Në vlerësimin e Sinodit të Dortit dhe pesë pikave të kalvinizmit që ai shpalli, nuk mund të shmangim natyrën politike të mbledhjes. Krishti kishte hequr një vijë të qartë ndarjeje midis asaj që është e Cezarit dhe […] “asaj që është e Perëndisë” (Marku 12:17). Në kontrast tragjik, udhëheqësit e kishës kalviniste po vepronin si vegla të Cezarit (të shtetit) – dhe shteti vepronte në emër të tyre për të ndëshkuar kundërshtarët e tij. Fakti që kalvinistët së bashku me shtetin paditnin në mënyrë të rreme, përndiqnin, burgosnin dhe ekzekutonin disa nga udhëheqësit arminianë duhet të jetë gjithashtu një konsideratë në vlerësimin e tërë kësaj procedure dhe fryteve të saj – po ashtu edhe vetë kalvinizmit.

Edhe pse si arminianët ashtu dhe kalvinistët në këtë kohë ishin në përputhje për sa i përket aleancës kishë-shtet, arminianët nuk dëshironin të përdornin shtetin për t’u diktuar kundërshtarëve pikëpamjet e tyre, por vetëm të mbronin lirinë e ndërgjegjes dhe të praktikës. Madje edhe kalvinistët pranojnë se “teologët që përbënin Sinodin e Dortit mbështetnin përgjithësisht se gjyqtari civil kishte të drejtën të shkaktonte dhimbje dhe dënime si ndëshkime për herezinë” dhe ndryshe nga kjo arminianët përkrahën “tolerancën dhe vetëpërmbajtjen ndaj ndryshimeve të mendësive rreth çështjeve fetare”{{57}}.

Për shembull, konsidero fatin e katër udhëheqësve kryesorë të lëvizjes arminiane. Xhon Yjtenbogaerti (John Uytenbogaert), i cili kishte studiuar në Gjenevë nën [drejtimin] e pasuesit të Kalvinit, Beza, dhe kishte shërbyer si kapelan për princin Mauris (biri dhe pasuesi i Uilliamit të Ourinxhit), u dënua me mërgim pas Sinodit të Dortit dhe iu konfiskua prona. Simon Ipeshkopiusi (Simon Episcopius), profesor teologjie dhe delegati kryesor për arminianët në Dort, u dëbua. Xhon Van Oldenbarnevelti (John Van Oldenbarnevelt), i cili ishte avokati i përgjithshëm i Holandës dhe një hero kombëtar për ndihmën që i dha Uilliamit të Ourinxhit në lidhje me bisedimet për Bashkimin e Jutrektit, u padit në mënyrë të rreme për tradhti dhe i prenë kokën. Hjygou Grotiusi (Hugo Grotius), një avokat i famshëm në mbarë botën për ekspertizën e tij të ligje ndërkombëtare, u dënua me burgim të përjetshëm, por u arratis dhe më vonë u bë ambasadori suedez në Paris.

Çfarë bazë biblike mund të paraqesë dikush për nxjerrjen e dënimeve të tilla për një mosmarrëveshje në doktrinë? Nëse kalvinistët mund të jetë kaq të gabuar në këto gjëra që janë të rëndësishme, a mund të mos jenë në gabim edhe në disa supozime teologjike bazë? Megjithatë, pavarësisht nga keqkuptimi i plotë dhe mosbindja rreth mësimeve aq jetësore dhe themelore të Dhiatës së Re si ndarja e kishës me shtetin (Gjoni 15:14-21; 16:33; 1 Gjonit 2:15-17) dhe [mënyrave] jodetyruese të besimit me forcë, këta njerëz brohoriten si “teologët e mëdhenj” dhe doktrinat që detyruan me forcë ndaj të tjerëve përkrahet si e vërteta e Perëndisë – që sot quhen “besimi i reformuar” dhe “doktrinat e hirit” – për t’u pranuar nga të gjithë sot. Kisha, një herë e një kohë e përndjekur, tani përndiqte besimtarët e saj!

Asambleja Uestminster

Dorti u pasua më 1643 nga një mbledhje e ngjashme dhe e rëndësishme e “teologëve” në Angli. Asambleja Uestminster ishte gjithashtu në favor të shtetit. Kjo asamble formuloi Rrëfimin Uestminster të besimit, i cili është quajtur “pohimi më i plotë sistematik i kalvinizmit që është hartuar ndonjëherë”{{58}}. Vansi na kujton se “për shkak të marrëdhënieve të ngushta midis kishës dhe shtetit që ekzistonin në atë kohë, pranimi i kalvinizmit në Angli, me kulmin e tij në Asamblenë Uestminster, është gërshetuar thellë me historinë civile dhe fetare të Anglisë”{{59}}. Për këtë arsye një fjalë e shkurtër rreth asaj historie është me vend.

Në dy shekujt e mëparshëm, Anglia kishte kaluar një periudhë të vështirë për t’i shpëtuar Romës. Herë-herë ngrinte krye, herë të tjera kthehej në skllavëri. Henri VII ishte shpallur mbret më 1486 nëpërmjet një urdhri papnor nga papa Inoçenti VIII. Vulgata latine ishte Bible zyrtare. Bibla e Uiklifit (Wycliffe) ishte bllokuar dhe Këshilli krahinor në Oksford më 1408 kishte ndaluar përkthimin dhe botimin e “çdo teksti të Shkrimeve të Shenjta në anglisht apo në ndonjë gjuhë tjetër…”{{60}}. Henri VIII, i cili i kishte shkruar Erasmusit nga Londra më 1511 që “shumë heretikë paraqesin një asgjësim të përditshëm”{{61}}, me urdhër të Kromuellit (Cromwell) ndryshoi mendje dhe nxiti që Bibla në anglisht të ishte e hapur në çdo shtëpi dhe famulli – por një vit para vdekjes së tij e ndaloi “Dhiatën e Re të përkthimit të Tindejlit apo të Kavërdeilit (Coverdale)”{{62}}.

Gjatë mbretërimit të tij të shkurtër, mbreti Eduart VI e nxori Anglinë nga Roma dhe mirëpriti teologët e reformuar nga Evropa në Angli, duke i dhënë kalvinizmit atje një pikëmbështetje që nuk do të hiqej kurrë. Në fund të shekullit të gjashtëmbëdhjetë, Universiteti i Kembrixhit u bë një kështjellë kalviniste. Motra e Eduartit, “Maria e përgjakshme”, e cila mbretëroi pas tij, e ktheu Anglinë në duart e papizmit, ndaloi zotërimin e çdo libri protestant dhe dogji në turrën e druve qindra njerëz që nuk do të pranonin doktrinat e Romës, sidomos “transubstancën”.

Pas vdekjes së Marisë filloi të përdorej Bibla e Gjenevës. Elizabeta I i dëboi judenjtë nga Anglia. Nën drejtimin e saj u formuluan tridhjetë e nëntë nenet e kishës së Anglisë (gjysmëkalviniste, por që refuzonte shlyerjen e kufizuar); ato mbeten kredoja zyrtare e asaj kishe deri më sot. Xhon Noksi predikonte në Skoci, ndërsa puritanët dolën në Angli, për t’u detyruar më pas të përshtateshin nga mbreti Xhejms, i cili na ka dhënë Biblën e mbretit Xhejms më 1611.

Çarlsi I pasoi Xhejmsin. Pati debate në parlament rreth kalvinizmit, me kundërshtarët e saj duke fituar kontrollin. Parlamenti i Laungut urdhëroi botimin [e veprës] “Një paraqitje e arminianizmit” nga Xhon Oueni, i cili dënonte arminianizmin dhe përkrahte shlyerjen e kufizuar. Në kontekstin e këtij sfondi të potershëm dhe bashkëpunimit të vazhdueshëm midis kishës dhe shtetit, Asambleja Uestminster u thirr nga parlamenti. Parlamenti “zhvilloi një luftë civile kundër mbretit […] përmbysi kryepeshkopatën, përjashtoi dy mijë predikues mbretërorë […] hodhi në gjyq Asamblenë Uestminster, ekzekutoi kryepeshkopin Laud dhe përfundimisht ekzekutoi vetë mbretin më 1649”{{63}}.

Letrat u luajtën përsëri me hile. Uestminsteri nuk ishte një mbledhje e atyre që përfaqësonin tërë besimtarët e vërtetë, por vetëm e kalvinistëve, të cilët kishin shumicën në parlament. Mburrja e sotme është se “tërë teologët e Uestminsterit ishin kalvinistë”{{64}}. Për më tepër, ashtu siç komenton me mençuri Vansi, “…ashtu si Sinodi i Dortit, prania e qeveritarëve në një mbledhje në dukje fetare ngre disa pyetje rreth ligjshmërisë së saj”{{65}}. Shpenzimet e anëtarëve u mbuluan nga shteti. Edhe kalvinistët pranojnë: “Asambleja ishte krijesa e parlamentit dhe nuk mundi t’i shpëtonte kurrë mbikëqyrjes së tij”{{66}}.

Lougëni (Logan) rrëfen: “Asambleja […] ishte qartësisht dhe plotësisht servile e autoritetit politik të parlamentit”{{67}}. Dë Uit (De Witt) pohon gjithashtu se Asambleja “ishte përgjegjëse, jo ndaj Mbretit të mbretërve, por ndaj lordëve dhe përfaqësuesve të parlamentit anglez”{{68}}. Shafi tregon se “Asambleja […] anonte nga ideja e një kishe shtetërore kombëtare, me një sistem uniform doktrine, adhurimi dhe disipline, ndaj të cilit çdo burrë, grua e fëmijë duhej të përshtatej”{{69}}. Betani (Bettany) shkruan:

 

Më 1643 edhe Asambleja Uestminster e teologëve u thirr nga parlamenti për të reformuar kishën e Anglisë “në bazë të fjalës së Perëndisë dhe për ta qasur në një marrëveshje më të afërt me kishën e Skocisë dhe kishat e reformuara në Evropë”. Përfaqësuesit skocezë kërkuan tani, si çmim për bashkëpunimin e tyre me parlamentin anglez kundër Çarlsit, miratimin e Ligës dhe Besëlidhjes Solemne [i nxjerrë nga një komitet revolucionar skocez që u kërkonte nënshkruesve të çrrënjosnin ofiqin e prelatit në çdo formë të tij në Skoci, Irlandë dhe Angli]….

Me këtë armë […] dhe provën e besnikërisë ndaj mbretit, refuzimet e ipeshkëve nga banesat e tyre […] arritën në disa mijëra…. U krijuan aq shumë vende të lira, saqë nuk mund të mbusheshin…. Më në fund Asambleja Uestminster u urdhërua të hartonte një skemë për shugurimin…. Asambleja Uestminster u mundua të përpunonte një skemë të pranueshme presbiterianizmi, me anëtarët e pavarur […] duke propozuar tolerancë për tërë sektet….

Doli menjëherë pyetja…: A duhet të kenë këshillat e kishës (origjinal: presbytery në shumës) fuqinë e përfshirjes apo përjashtimit të anëtarëve, apo çdo asamble e pavarur të zotërojë atë fuqi? Parlamenti ndërmori të zgjidhte këtë çështje duke caktuar që tërë personat e fyer nga veprimi i një këshilli kishe (presbytery) t’i drejtohen parlamentit…. Kromuelli (Cromwell) u përpoq më kot të pajtonte të pavarurit me presbiterianët. Këta të fundit mbizotëronin parlamentin dhe më 1648 treguan mungesën e tolerancës së tyre të vazhdueshme duke dekretuar se të gjithë ata që mohojnë Perëndinë, Trininë, shlyerjen, librat kanunore të Shkrimit, ringjalljen prej së vdekurish apo gjyqin përfundimtar, duhej të “vuanin dhimbjet e vdekjes, si në rastin e krimit, pa i sjellë dobi klerit”…. U saktësua një katalog i gjatë herezish të shkallës së dytë për t’u dënuar me burgim…{{70}}.

Mësime për t’u mësuar

Të ashtuquajturat mbledhje dhe këshilla të Reformimit dhe rrëfimet e dekretet që dolën prej tyre, të cilat shumë kalvinistë sot i nderojnë si deklarata të doktrinës së vërtetë të Krishtit, u nxitën nga një kishë shtetërore e vendosur në bashkëpjesëmarrje me autoritetet civile – në kundërshtim me Fjalën e Perëndisë. Gjithmonë shqetësimi thelbësor ishte për unitet dhe atyre që nuk pajtoheshin me pozicionin e shumicës u mbyllej goja, përndiqeshin, burgoseshin, dëboheshin dhe ndonjëherë ekzekutoheshin.

Ashtu siç kishte përndjekur dhe vrarë kisha katolike ata që nuk u pajtuan me të gjatë shekujve, po kështu kishat e reja protestante filluan të bënin të njëjtën gjë. Anabaptistët, për shembull, u përndoqën dhe u vranë si nga katolikët ashtu edhe nga protestantët, sepse këta të fundit besonin akoma se pagëzimi agustinian i fuste fëmijët në familjen e Perëndisë, me fuqitë e tij magjike të rilindjes – një herezi katolike kjo që iu ngulit Luterit dhe Kalvinit dhe që vazhdon t’i ngulitet edhe pjesës më të madhe të ndjekësve të tyre në kohën e sotme.

Historia tregon qartë se këta ishin njerëzit dhe arsyet mbrapa kredove dhe rrëfimeve të caktuara. Pa dyshim, modus operandi i tyre ndoqi gjurmët e Konstandinit. Duke mos qenë një i krishterë i vërtetë dhe kështu duke mos qenë i interesuar për të vërtetën, por për “unitetin” e perandorisë, Konstandini e përdori “krishterimin” për këtë qëllim. Kisha, nën sundimin e tij, e përndjekur një herë e një kohë nga bota, u bë përndjekësja. Të krishterët e vërtetë ishin ata që po përndiqeshin akoma. Ndryshimi i vetëm ishte se një kishë shtypëse ishte bashkuar me botën për të përndjekur ata që nuk pajtoheshin me dogmat e saj.

Përndjekja e re u bë në emër të Krishtit, por ishte antiteza e tërë asaj që kishte mësuar dhe jetuar Krishti dhe për të cilën Ai vdiq. Duke ndjekur gjurmët e Romës, të cilën e kundërshtonin në pjesën më të madhe të çështjeve, kishat protestante vazhduan të njëjtën praktikë. Ne s’mundemi dhe nuk guxojmë t’i shpërfillim këto fakte kur vlerësojmë kredot dhe pohimet e besimit të “Reformimit” që kanë dalë nga këshillat dhe mbledhjet e thirrura nga shteti për hir të unitetit.

Agustini kishte qenë i lumtur që kishte përdorur shtetin në një bashkëpjesëmarrje jobiblike për të detyruar “besimin” ndaj heretikëve. I shtyrë nga i njëjti besim, Kalvini përdori të njëjtin sistem në Gjenevë. Gjithashtu nuk mund të mohojmë lidhjen e qartë midis këtij detyrimi të “besimit” ndaj atyre që nuk donin dhe dy doktrinave kryesore të Agustinit dhe Kalvinit – shthurja totale dhe paracaktimi i dyfishtë që mohonin njëkohësisht çdo zgjedhje të vërtetë për njerëzimin në lidhje me Perëndinë dhe shpëtimin. Liria e ndërgjegjes ishte viktima natyrore, një formë shtypjeje që edhe të pashpëtuarit nuk mund ta lejojnë më gjatë.

Përkufizimi i kalvinizmit

Pavarësisht nga ndryshimet e shumta të mendësive midis kalvinistëve sot, kalvinizmi shpjegohet përgjithësisht nga akronimi TULIP. Filip F. Kongdoni shkruan se “tulipani është një lule shumë e bukur, por një teologji e keqe. Fryti i lules është tërheqës; fryti i teologjisë është i tmerrshëm […] veprat [e tmerrshme], si një rezultat i pashmangshëm, janë të domosdoshme për shpëtim. Që të jemi të paanshëm, kalvinistët klasikë zakonisht e kundërshtonin këtë duke përshkruar mesazhin e ungjillit si jo “besim + vepra = shfajësim”, por “besimi = shfajësim + vepra”…. Kjo nuk është gjë tjetër veç lojë fjalësh. Shihet më mirë në thënien e vjetër kalviniste: ‘Je shpëtuar vetëm nëpërmjet besimit, por besimi që të shpëton nuk është kurrë vetëm…’”{{71}}.

Disa lexues mund të mos kenë dëgjuar kurrë për TULIP-in. Të tjerë, edhe pse e dinë se ka të bëjë me kalvinizmin, e kanë të vështirë të kujtojnë se çfarë nënkupton secila shkronjë. Këtu, shkurtimisht, kemi një përmbledhje të shpjegimeve të zakonshme. Në çdo rast, për të shmangur akuzën se mos nuk janë pohuar ashtu siç duhet, do t’i paraqesim me fjalët e kredove apo rrëfimeve më të mëdha kalviniste:

“T” nënkupton “shthurje totale”: që do të thotë se njeriu, duke qenë i vdekur frymërisht para Perëndisë “në faje dhe në mëkate” (Efesianëve 2:1; Kolosianëve 2:13), është i paaftë t’i përgjigjet ungjillit, edhe pse është i aftë të bëjë zgjedhje të tjera morale.

Rrëfimi i Besimit Uestminster pohon: “Etërit tanë të parë […] vdiqën në mëkat dhe u ndotën tërësisht në çdo aftësi dhe pjesë të shpirtit e të trupit […] të prirur tërësisht për të bërë çdo të keqe…. Njeriu, nga rënia e tij në një gjendje mëkati, ka humbur tërësisht tërë aftësinë e vullnetit të çdo të mire frymërore që shoqëron shpëtimin […] duke qenë krejtësisht në kundërshtim me atë të mirë, dhe duke qenë i vdekur për mëkatin, ai nuk është i aftë me forcat e tij të konvertohet, apo të përgatitet për këtë qëllim”{{72}}.

“U” nënkupton “zgjedhje e pakushtëzuar”: që do të thotë se Perëndia vendos mbi asnjë lloj bazë, por me anë të misterit të vullnetit të Tij për të shpëtuar disa, të quajtur të zgjedhurit dhe t’i lejojë gjithë të tjerët të shkojnë në ferr, edhe pse Ai mund të shpëtonte gjithë njerëzimin nëse do të kishte dëshiruar.

Kanunet e Dortit shpallin: “Fakti që disa marrin dhuratën e besimit nga Perëndia dhe të tjerë nuk e marrin, rrjedh nga dekreti i përjetshëm i Perëndisë […] [me anë] të të cilit ai zbut në mënyrë të hirshme zemrat e të zgjedhurve, sado zemërgur qofshin, dhe i shtyn ata të besojnë, ndërsa i lë ata që nuk janë zgjedhur në gjykimin e tij të drejtë në paudhësinë dhe kryeneçësinë e tyre”{{73}}.

 

“L” nënkupton “shlyerje e kufizuar”: që do të thotë se të zgjedhurit janë të vetmit për të cilët Krishti vdiq si pagesa e ndëshkimit për mëkatet e tyre dhe se vdekja e Tij është e efektshme për asnjë tjetër, as nuk kishte këtë qëllim.

[Në] Dort u shpall: “Sepse kjo është këshilla sovrane, vullneti e qëllimi më shpirtmirë i Perëndisë Atë, që […] vdekja më e çmuar e Birit të Tij duhet të shtrihet te të zgjedhurit […] të gjithë ata, dhe vetëm ata, që janë zgjedhur nga përjetësia për shpëtim […] ai i zgjodhi me anë të vdekjes së Tij”{{74}}.

“I” nënkupton “hir i papërballueshëm”: që do të thotë se Perëndia është i aftë të shkaktojë këdo t’i përgjigjet ungjillit; se, pa forcën e Tij, askush nuk mund ta bëjë këtë; dhe se vetëm Ai e siguron këtë hir të papërballueshëm të tijin për të zgjedhurit dhe i dënon të tjerët.

Rrëfimi Uestminster pohon: “Tërë ata që Perëndia i ka paracaktuar për jetë, dhe vetëm ata, ai ka kënaqësinë, në kohën e caktuar dhe të pranuar, t’i thërrasë në mënyrë të frytshme, me anë të Fjalës dhe Frymës së Tij, nga ajo gjendje mëkati dhe vdekjeje […] duke i tërhequr ata në mënyrë të frytshme drejt Jezu Krishtit; megjithatë, ndërsa ata vijnë shumë lirisht, duke qenë bërë të gatshëm me anë të hirit të Tij”{{75}}.

“P” nënkupton “këmbëngulja e shenjtorëve”: që do të thotë se Perëndia nuk do të lejojë që ndonjë nga të zgjedhurit e Tij të dështojë së ngulmuari drejt një jete në përputhje me shpëtimin që Ai u ka dhënë atyre në mënyrë sovrane.

Rrëfimi Uestminster pohon: “Ata të cilët Perëndia i ka pranuar në të Dashurin e Tij, që i ka thirrur në mënyrë të frytshme dhe që i ka shenjtëruar me anë të Frymës së Tij, nuk mund të rrëzohen as plotësisht as përfundimisht nga gjendja e hirit, por do të këmbëngulin me siguri deri në fund dhe do të shpëtohen përjetësisht. Kjo këmbëngulje e shenjtorëve nuk varet nga vullneti i tyre, por nga pandryshueshmëria e dekretit të zgjedhjes{{76}}.

Uilliam Kaninghami (William Cunningham) flet për pjesën më të madhe të kalvinistëve kur shkruan se: “Asnjë sinod a këshill nuk është zhvilluar në kishë. Duke i konsideruar të gjitha gjërat, vendimet e tyre nuk janë nderuar e respektuar më tepër [sesa Sinodi i Dortit]”{{77}}.                     

Duke i dhënë tërë respektin e duhur, do të sugjeroja se vetëm Bibla është autoriteti ynë, jo besimet e Xhon Kalvinit apo të Jakobus Arminiusit, as [ato] të ndonjë sinodi, këshilli, asambleje apo kredoje. Në faqet që vijojnë, pikat e TULIP-it krahasohen me Biblën, secila pikë me radhë dhe sipas renditjes.

 

[[1]] George Park Fisher, History of the Christian Church, (New York: Charles Scribner’s Sons, 1902), 406.[[1]] [[2]]Jacobus Arminius, The Works of James Arminius, përkth. James and William Nichols (Grand Rapids, MI: Baker Book House, 1986), I:26.[[2]] [[3]] Nga “Enciklopedia e Edinburgut” e vjetër (Skoci: n. p., n. d.); cituar te Arminius, Works, 1:306.[[3]] [[4]] Laurence M. Vance, The Other Side of Calvinism (Pensacola, FL: Vance Publications, botim i riparë, 1999), 126.[[4]] [[5]] Arminius, Works, 2:243-44.[[5]] [[6]] Po aty, 2:264-65. [[6]] [[7]] Po aty, 1:298.[[7]] [[8]] Po aty, 299.[[8]] [[9]] Po aty,644. [[9]] [[10]] Po aty, 2:115-118, 138, 141-143, 145 etj.[[10]] [[11]] Po aty,379.[[11]] [[12]] Po aty, 141.[[12]] [[13]] Po aty, 443[[13]] [[14]] Po aty, 387-388.[[14]] [[15]] Po aty, 157,256; 1:659-60.[[15]] [[16]] Po aty, 1:102.[[16]] [[17]] The Works of James Arminius, Vëll. 1 & 2, përkthyer nga latinishtja nga James Nichols: “Apologjia apo Mbrojtja e Xhejms Arminiusit, kundër disa artikujve teologjikë të shpërndarë së tepërmi dhe që qarkullojnë kohët e fundit […] në vendet e ulëta dhe përtej […] në të cilët si Arminiusi po ashtu edhe Adrian Boriusi (Adrian Borrius), një predikuesi i Lidnit (Leyden) janë dyshuar për risi dhe heterodoksi, për gabime dhe herezi, rreth temës së fesë”, e publikuar mbase në fillim të [vitit] 1609 shumë afër vdekjes së tij. Shiko gjithashtu A Declaration of the Sentiments of Arminius – on Predestination, Divine Providence, the freedom of the will, the grace of God, the Divinity of the Son of God, and the justification of man before God. Shpallur para shtetit të Holandës, në Hagë, më 13 tetor 1608. [[17]] [[18]] R. K. McGregor Wright, No Place for Sovereignty: What’s Wrong with Freewill Theism (Downer’s Grove, IL: InterVarsity Press, 1996), 29.[[18]] [[19]] Joseph C. Dillow, The Reign of the Servant Kings: A Study of Eternal Security and the Final Significance of Man (Haysville, NC: Schoettle Publishing Co., botimi i dytë, 1993), 266.[[19]] [[20]]J. I. Packer, “Sola Fide: The Reformed Doctrine of Justification” (http://www.thehighway.com/Justification_Packer.html). [[20]] [[21]] Henry C. Sheldon, History of Christian Doctrine (New York: Harper and Bros., botimi i dytë 1895), 2:34-35.[[21]] [[22]] George L. Curtiss, Arminianism in History (New York: Cranston and Curts, 1894), 10.[[22]] [[23]] Arminius, Works, 1:103.[[23]] [[24]] Po aty, 2:81.[[24]] [[25]] Po aty, 623.[[25]] [[26]] E. H. Broadbent, The Pilgrim Church (Port Colborne, ON: Gospel Folio Press, ribotim 1999), 255. [[26]] [[27]] Samuel Fisk, Calvinistic Paths Retraced (Raleigh, NC: Biblical Evangelism Press, 1985), 120.[[27]] [[28]] John T. McNeil, Makers of the Christian Tradition (San Francisco: Harper and Row, 1964), 221.[[28]] [[29]] Arminius, Works, 1:329; 2:472-73.[[29]] [[30]] Po aty, 1:248.[[30]] [[31]] Po aty, 316-317.[[31]] [[32]] Po aty, 1:254; 2:497.[[32]] [[33]] Earle E. Cairns, Christianity Through the Centuries: A History of the Christian Church, botim i rishikuar dhe zgjeruar (Grand Rapids, MI: Zondervan, 1981), 325.[[33]] [[34]] Albert H. Newman, A Manual of Church History (Philadelphia, PA: American Baptist Publication Society, 1933), 2:340.[[34]] [[35]]John Owen, A Display of Arminianism, “To the right honourable, The Lords and Gentlemen of the Committee for Religion,” and “To the Christian Reader” në The Works of John Owen, botim i William Goold (The Banner of Truth Trust, 1978) X: 7-8.[[35]] [[36]] Po aty, 4.[[36]] [[37]] McGregor, No Place, 28 [[37]] [[38]] Eusebius Pamphilius of Caesaria, këshilltar i Konstandinit, The Life of Constantine (n. p., c. A.D. 335), 3.62.[[38]] [[39]] Philip Schaff, History of the Christian Church (New York: Charles Scribner, 1910; Grand Rapids, MI: Wm B. Eerdmans Publishing Co., ribotim 1959), 142.[[39]] [[40]] Po aty.[[40]] [[41]] William Jones, The History of the Christian Church (Church History Research and Archives, botimi i pestë, 1983), 1:306. [[41]] [[42]] David Gay, Battle for the Church: 1517-1644 (Lowestoft, UK: Brachus, 1997),44.[[42]] [[43]] Zane C. Hodges, “The New Puritanism, Pt. 2: Michael S. Horton: Holy War with Unholy Weapons”, Journal of the Grace Evangelical Society, Pranverë 1994, 6:11.[[43]] [[44]] Curtiss, Arminianism., 69.[[44]] [[45]] Vance, Other Side, 151-152.[[45]] [[46]] Marrë nga “The Opinions of the Remonstrants” (paraqitur në Dordrecht, Holandë), 1619.[[46]] [[47]] A. W. Tozer, “The Sovereignty of God” (Camp Hill, PA: Christian Publications, 1997), Audiotape.[[47]] [[48]] Cituar plotësisht te Vance, Other Side, 153-154.[[48]] [[49]] Cituar te Arminius, Works, I: lxiii.[[49]] [[50]] Vance, Other Side. 158-159.[[50]] [[51]] Herman Hanko, “Total Depravity”, te Herman Hanko, Homer C. Hoeksema, and Gise J. Van Baren, The Five Points of Calvinism (Grandville, MI: Reformed Free Publishing Association, 1976), 10. [[51]] [[52]] Arthur C. Custance, The Sovereignty of Grace (Phillipsburg, NJ: Presbyterian and Reformed Publishing Co., 1979), 71.[[52]] [[53]] Cairns, Christianity, 325.[[53]] [[54]] Cituar te Vance, Other Side, 148.[[54]] [[55]] Louis Berkhof, The History of Christian Doctrines (Grand Rapids, MI: Baker Book House, 1937), 152.[[55]] [[56]] Homer Hoeksema, The Voice of Our Fathers (Grandville, MI: Reformed Free Publishing Association, 1980), 114.[[56]] [[57]] William Cunningham, The Reformers and the Theology of the Reformation (Carlisle, PA: Banner of Truth Trust, 1967), 2:381; cituar te Vance, Other Side, 153.[[57]] [[58]] M. Howard Rienstra, “The History and Development of Calvinism in Scotland and England”, te Bratt, botim, The Rise and Development of Calvinism, 110; cituar te Vance, Other Side, 159.[[58]] [[59]] Vance, Other Side.[[59]] [[60]] Alfred W. Pollard, botim, Records of the English Bible (Oxford: Oxford University Press, 1911), 1.[[60]] [[61]] H. Maynard Smith, Pre-Reformation England (New York: Russell and Russell, 1963), 289.[[61]] [[62]] Paul L. Hughes and James F. Larkin, botime, Tudor Royal Proclamations (New Haven, CT: Yale University Press, 1964), 1:374.[[62]] [[63]] Vance, Other Side, 167.[[63]] [[64]] William S. Barker, “The Men and Parties of the Assembly”, te John L. Carson dhe David W. Hall, botime, To Glorify and Enjoy God: A Commemoration of the 350th Anniversary of the Westminster Assembly, 52; cituar te Vance, Other Side, 171.[[64]] [[65]] Vance, Other Side, 172.[[65]] [[66]] John T. McNeil, The History and Character of Calvinism (Oxford: Oxford University Press, 1966), 324.[[66]] [[67]] Samuel T. Logan, “The Context and Work of the Assembly”, te Carson dhe Hall, To Glorify, 36.[[67]] [[68]] John R. de Witt, “The Form of Church Government”, te Carson dhe Hall, To Glorify, 148.[[68]] [[69]] Philip Schaff, The Creeds of Christendom (Grand Rapids, MI: Baker Book House, 1990), 1:730.[[69]] [[70]] G. T. Bettany, A Popular History of the Reformation and Modern Protestantism (London: Ward, Lock and Bowden, Ltd, 1895), 414-420.[[70]] [[71]] Philip F. Congdon, “Soteriological Implications of Five-point Calvinism”, Journal of the Grace Evangelical Society, Vjeshtë 1995, 8:15, 55-68.[[71]] [[72]] Westminster Confession of Faith (London: n. p., 1643), VI: i, ii, iv; IX: iii.[[72]] [[73]] Canons of Dort (Dordrecht, Holandë, 1619), 1:6.[[73]] [[74]] Po aty, II:8.[[74]] [[75]] Westminster, X:I.[[75]] [[76]] Po aty, XVII: i, ii.[[76]] [[77]] William Cunningham, Historical Theology (Edmonton, AB: Still Waters Revival Books, n. d.), 2:379.[[77]] [previous][next]