ÇFARË DASHURIE ËSHTË KJO?

SHUMË TEOLOGË dhe filozofë duket se shohim një konflikt edhe midis paranjohjes së Perëndisë dhe vullnetit të lirë të njeriut. Nëse Perëndia e di atë që do të ndodhë para se të ndodhë, atëherë duhet të ndodhë ashtu siç e ka paranjohur Ai, përndryshe paranjohja e tij do të ishte e gabuar. Duke qenë kështu, si mund të jetë gjithsecili i lirë të bëjë një zgjedhje? Për të shqyrtuar këtë pyetje duhet të përkufizojmë disa terma.

Doktrina biblike e paranjohjes pohon thjesht se Perëndia di gjithçka që do të ndodhë para se të ndodhë. Pohimi i psalmistit: “Sepse, edhe para se të jetë fjala mbi gojën time ti, o Zot, e di atë plotësisht” (Psalmi 139:4), na thotë se Perëndia di çdo mendim dhe fjalë para se ta flasim – dhe se këtë e ka njohur që nga përjetësia e largët – por nuk thotë se paranjohja e Perëndisë i shkakton këto mendime dhe fjalë të ndodhin. Jakobi, në këshillin e apostujve dhe pleqve në Jerusalem, pohoi në mënyrë të qartë: “Prej kohësh janë të njohura te Perëndia të gjitha veprat e tij” (Veprat 15:18). Perëndia, për të ditur gjithçka që do të bëjë, duhet të ketë ditur çdo mendim, fjalë dhe ngjarje që do të ndodhë. Kjo e vërtetë biblike është shumë e domosdoshme nëse Perëndia duhet të jetë i plotfuqishëm, i gjithëdijshëm dhe i kudogjendshëm, Krijuesi dhe Mbajtësi i çdo gjëje.

Pa dyshim, nga përjetësia e largët, Perëndia duhet të ketë ditur gjithçka. Kjo përfshin lëvizjet e yjeve dhe të elektroneve si dhe vendin e saktë në çdo nanosekondë  të çdo atomi dhe trupave tokësore që përmbajnë, të mëdhenj e të vegjël, frymorë ose jo. Perëndia dinte gjithçka që do t’i ndodhte secilit dhe se si do të funksiononte secili. Perëndia, para se të krijonte gjithësinë, njerëzit apo engjëjt, njihte çdo ndodhi që do të ndodhte në qiell apo në gjithësinë fizike dhe kështu patjetër çdo mendim, fjalë dhe vepër të çdo njeriu apo engjëlli që do të ekzistonte. Kjo është se çfarë do të thotë të jesh Perëndi dhe të jesh i gjithëdijshëm.

Krijuesi dhe krijimi

Kjo e vërtetë kyç e Shkrimit është pohuar shumë mirë nga Agustini: “Sepse të rrëfesh se Perëndia ekziston dhe në të njëjtën kohë të mohosh se Ai ka paranjohje të gjërave të ardhshme, është marrëzia më e madhe…. Por […] ne [që] rrëfejmë Vetë Perëndinë më të lartë e të vërtetë, rrëfejmë vullnetin e Tij, fuqinë supreme dhe paranjohjen e Tij” [1]. Megjithatë, askush nuk e ka shprehur paranjohjen e Perëndisë më mirë se Arminiusi i përgojuar:

[Perëndia] i njeh të gjitha gjërat e mundshme, qofshin në mundësinë e Perëndisë apo të krijesës […] të imagjinatës apo të parashtrimit […] të gjitha gjërat që mund të kenë një ekzistencë […] ato që janë të domosdoshme dhe të rastit, të mira e të këqija, universale dhe specifike, të ardhshme, të tashme dhe të shkuara, të shkëlqyera dhe të ulëta; Ai njeh gjërat reale dhe aksidentale të çdo lloji; veprimet dhe pasionet, mënyrat dhe rrethanat […] fjalët dhe veprat e jashtme, mendimet e brendshme, diskutimet, këshillat, vendimet dhe përbërësit e arsyes, të ndërlikuara apo të thjeshta [2].

Fatkeqësisht, kalvinizmi ka një pikëpamje të ndryshme të paranjohjes, e cila e ndot gjithëdijen e Perëndisë: “Nëse Perëndia nuk i paracakton të gjitha gjërat, atëherë ai nuk mund të njohë të ardhmen” [3]. Kalvini, pa mbështetjen e Shkrimeve, pohoi se Perëndia “i parashikon gjërat që do të ndodhin, thjesht sepse ai ka dekretuar që ato të ndodhin ashtu…” [4]. Duke shkuar akoma më tej, një autor tjetër thotë: “Ideja se Perëndia njeh të ardhmen pa e planifikuar dhe pa e kontrolluar është plotësisht e huaj për Shkrimin” [5]. Në fakt, është krejt e kundërta. Në asnjë pjesë Shkrimi nuk thotë apo madje të nënkuptojë se Perëndia njeh çdo gjë para kohe vetëm sepse Ai e ka paracaktuar dhe e shkaktuar.

Atëherë, si mund të jetë i sigurt Perëndia se ajo që paranjeh do të ndodhë dhe që diçka nuk do të ndërhyjë për të ndryshuar të ardhmen? Thjesht sepse Ai është i gjithëdijshëm dhe prandaj e ardhmja është po aq e qartë për Të sa edhe e shkuara. Nëse Perëndisë do t’i duhej të parashikonte dhe të shkaktonte diçka për të ndodhur apo madje të kontrollonte ndodhinë e saj për ta njohur se do të ndodhte, Ai do të ishte i kufizuar në paranjohjen e Tij dhe si rrjedhim jo ai Perëndia i pafund dhe i gjithëdijshëm që është. Nëse pikëpamja kalviniste është e saktë, atëherë çdo hollësi e çdo krimi, sëmundjeje, shkatërrimi të pasurisë, vuajtjeje njerëzore, humbjeje të jetës e të gjymtyrës e shkaktuar nga fatkeqësitë natyrore, do ishin paracaktuar dhe shkaktuar nga Perëndia; përndryshe, Ai do të ishte i paditur për të ardhmen.

Na thuhet “se për Zotin një ditë është si një mijë vjet, dhe një mijë vjet si një ditë” (2 Pjetrit 3:8); dhe se “një mijë vjet në sytë e t’u janë si dita e djeshme që ka kaluar, ose sikur të gdhish një natë” (Psalmi 90:4). Disa janë përpjekur të gjejnë një domethënie të fshehur në këto pohime, por nuk ka asnjë.

Shprehjet “për Zotin” dhe “në sytë” e Tij” janë çelësi për të kuptuar këtë pohim të thjeshtë dhe të çiltër. Koha është pjesë e gjithësisë fizike, të cilën Perëndia e krijoi nga asgjëja. Vetë Perëndia është, pra, jashtë kohës. Kjo është e vërteta e thjeshtë në këto dy vargje.

Një shkencëtar ka shpjeguar kohët e fundit: “Ekzistenca aktuale e së shkuarës, së tashmes dhe së ardhmes kërkohet nga teoria e relativitetit e Ajnshtajnit. Tërë hapësira dhe koha formojnë një madhësi të vazhduar me katër përmasa që thjesht ekziston; teoria nuk e lejon kohën të trajtohet si një përmasë në të cilën e ardhmja është e hapur dhe e paplotë”. Ai shpjegoi më tej:

Nga një pikëpamje e krishterë, është e arsyeshme të dalim në përfundimin se shtrirja kohore dhe hapësinore e gjithësisë sonë u krijuan së bashku dhe kështu, e tërë struktura me katër përmasa qëndronte para [në sytë e] Krijuesit të saj në një të tashme të përjetshme. Kështu, arsyetimi ynë shkencor modern i natyrës së kohës përputhet shumë mirë me traditën e krishterë se Perëndia ka njohjen e tërë kohës, të së shkuarës, të së tashmes dhe të së ardhmes: “Para se të kishte lindur Abrahami, unë jam” [6].

Vini re se Perëndia nuk thotë: “Unë isha” apo “Unë do të jem”. Ai thotë: “Unë jam”. Ai është Vetëekzistuesi, gjithnjë i pranishëm për çdo ndodhi, të shkuar, të tashme apo të ardhme sipas pikëpamjes tonë.

Mbrojtja e vazhdueshme e Perëndisë

Perëndia njeh të ardhmen dhe kjo pa u ndikuar nga paranjohja e Tij, sepse Ai e shikon atë [të ardhmen] si një vëzhgues i jashtëm. Perëndia është plotësisht i ndarë dhe i veçuar nga hapësira, koha dhe lënda. Prandaj, ashtu siç e shikon gjithësinë nga jashtë, po kështu Ai shikon të shkuarën, të tashmen dhe të ardhmen nga jashtë, duke e ditur atë të gjithë njëkohësisht.

Ne jemi të fundmë dhe Perëndia është i pafundmë; prandaj, ne kurrsesi nuk mund të dimë se si e njeh Ai të ardhmen. Megjithatë, Ai na ka dhënë zgjuarsi të mjaftueshme për të kuptuar se Ai duhet ta njohë atë. Davidi thotë: “Njohja jote është shumë e mrekullueshme për mua, aq e lartë sa unë nuk mund ta arrij” (Psalmi 139:6).

Shkrimi është po aq i qartë [edhe mbi faktin] se Perëndia nuk është një vëzhgues pasiv, i cili nuk interesohet fare mbi ngjarjet që ndodhin në rrjedhën e tyre. Ai, duke patur një sy vëzhgues dhe një rol aktiv, përmbush qëllimin e Tij të përjetshëm për tërë krijimin. Psalmisti pohon: “I thoni Perëndisë: “Sa të tmerrshme [të mahnitshme] janë veprat e tua…! Ejani dhe admironi atë që Perëndia ka bërë; ai është i tmerrshëm në veprat tij për bijtë e njerëzve…. Me fuqinë e tij ai mbretëron në përjetësi…” (Psalmi 66:3, 5, 7).

Perëndia ushtron ndikimin e Tij ndaj njerëzve dhe ndodhive (saktësisht ashtu siç i ka paranjohur që nga përjetësia e largët) për të krijuar të ardhmen për ne që Ai dëshiron dhe ka dashur. Nën dritën e synimeve dhe veprimeve të vullnetshme, çfarëdolloj ndikimi apo veprimi që Perëndia ka paranjohur se do të jenë të domosdoshme që Ai t’i përfshijë në planet e Tij, kuptohet se ato janë njëkohësisht pjesë e paranjohjes së Tij – duke eliminuar çdo nevojë për ndonjë rregullim urgjent.

Ndonjëherë të krishterët janë të vetëdijshëm mbi ndërhyrjet e mrekullueshme dhe të hirshme të Perëndisë në jetët e tyre. Ndërhyrja “në kohën e duhur” (mënyra se si Perëndia, nga perspektiva jonë, vepron shpesh kështu) mund të duket si një mendim dhe veprim në minutën e fundit nga ana e Tij, por nuk është aspak kështu. Pa dyshim, dora e Tij e mirë është gjithmonë ndaj njerëzve të Tij, por në mënyra përtej kuptimit njerëzor. Sikurse ka thënë përsëri Davidi:

Ti më rrethon nga pas dhe përpara dhe vë dorën tënde mbi mua…. Ku do të mund të shkoja larg Frymës sate, ose ku do të mund të ikja larg pranisë sate? […] në qiell […] në Sheol […] në skajin e detit, edhe aty dora jote do të më udhëheqë dhe dora jote e djathtë do të më kapë….

Oh, sa të çmuara janë për mua mendimet e tua, o Perëndi! Sa i madh është gjithë numri i tyre! Po të doja t’i numëroja, do të ishin më të shumtë se rëra; kur zgjohem jam ende me ty (Psalmi 139:5-18).

Problemi i së keqes

Është një fakt i pashmangshëm se, pavarësisht nga paranjohja dhe sovraniteti i Perëndisë, e keqja mbizotëron në çështjet njerëzore. Pohohet qartë në Bibël se Perëndia nuk është autori i së keqes, ashtu siç tashmë e kemi parë. Prandaj, mund të dalim në përfundimin e vetëm se Ai, në sovranitetin e Tij, i ka dhënë njeriut përgjegjësi morale për t’u ushtruar me zgjedhje të lirë. Edhe pse njerëzit zgjedhin paudhësinë, kjo nuk është dëshira e Perëndisë për njerëzimin. Shthurja totale, ashtu siç përkufizohet nga kalvinizmi, e eliminon aftësinë njerëzore të vullnetit të lirë:

Duke qenë se pasardhësit e Adamit lindin me natyra mëkatare, ata nuk e kanë aftësinë të zgjedhin të mirën frymërore përveç mbi të keqen. Si rrjedhojë, vullneti i njeriut nuk është më i lirë […] nga sundimi i mëkatit […] ashtu siç ishte i lirë vullneti i Adamit përpara rënies [7].

Bibla e paraqet të keqen si rezultat i vullnet të lirë të njeriut i cili zgjodhi për veten dhe jo për Perëndinë. Megjithatë, kalvinisti, duke mohuar lirinë morale njerëzore, e bën Perëndinë shkakun e çdo të keqeje, duke ngulur këmbë se Ai “krijon mendimet dhe qëllimet e shpirtit” [8]. Kalvini pohon:

Njeriu i parë ra sepse Zoti ishte i mendimit se ai duhej të binte […] sepse ai pa se lavdia e vet do të shfaqej në këtë mënyrë…. Prandaj njeriu bie, duke qenë caktuar kështu nga providenca hyjnore, por ai bie për shkak të gabimit të tij…. Prandaj, nuk do të ngurroj thjesht të rrëfej bashkë me Agustinin […] se shkatërrimi si rezultat i paracaktimit është gjithashtu shumë i drejtë [9].

Megjithatë, kjo ide është kaq kontradiktore me ndërgjegjen e dhënë nga Perëndia dhe ndjenjën e drejtësisë së njeriut, saqë Kalvini harxhoi një pjesë të mirë të veprës së tij “Parimet” duke u përpjekur më kot për ta justifikuar atë. Kalvini ka hapur një vrimë nga e cila asnjë kalvinist sot nuk ka qenë i aftë të dalë. Ai e bën këtë duke ngulur këmbë në mënyrë të paarsyeshme dhe jobiblike se Perëndia mund të paranjohë vetëm atë që Ai paracakton:

E pranoj se dekreti është i tmerrshëm; megjithatë është e pamundur të mohoj se Perëndia paranjohu se cili do të ishte fundi i njeriut para se ta krijonte, dhe e paranjohu, sepse kështu kishte caktuar me anë të dekretit të tij [10].

Një kalvinist tjetër, duke mbrojtur sovranitetin e Perëndisë, në të njëjtën kohë që mohon se njeriu ka një vullnet të lirë, nënkupton se vullneti i njeriut duhet të ekzistojë mbi të gjitha: “Vullneti i lirë është shpikja e njeriut, e nxitur nga djalli” [11]. Si mund të jetë vullneti i lirë shpikja e njeriut me anë të një vepre të vullnetit të tij nëse vullneti i tij nuk ekziston? Kalvini ndeshet me problemin e vullnetit të njeriut dhe detyrohet të pranojë se njeriu nuk është i arsyeshëm pa të:

Ndihem i kënaqur me thënien mjaft të njohur e cila është huazuar nga shkrimet e Agustinit, se dhuntitë natyrore të njeriut u prishën nga mëkati dhe dhuntitë e tij të mbinatyrshme u anuluan…. [Në fakt, duke qenë një krijesë dhe jo Krijues, njeriu nuk ka patur kurrë dhunti “të mbinatyrshme”].

Sepse edhe pse ka akoma [pas rënies së Adamit] një mbetje të zgjuarsisë dhe gjykimit po ashtu edhe të vullnetit [sepse] arsyeja, me anë të së cilës njeriu dallon midis së mirës dhe së keqes […] nuk mund të shkatërrohet plotësisht; por […] një gërmadhë pa formë është gjithçka që mbetet […] vullneti, ngaqë është i pandashëm nga natyra e njeriut, nuk humbet, por është skllavëruar aq shumë nga epshet e shthurura sa për të qenë i paaftë qoftë edhe për një dëshirë së drejtë….

Të paditësh intelektin me verbëri të përhershme, aq sa të mos lësh asnjë zgjuarsi të çdo lloj përshkrimi, është e neveritshme jo vetëm për Fjalën e Perëndisë, por edhe për përvojën praktike […] mendja njerëzore [kujton] njëfarë dëshire të hetimit të së vërtetës […] [por] dështon para se të arrijë qëllimin […] duke rënë në kotësi […] e paaftë, nga topitja, për të ndjekur shtegun e drejtë […] dhe, pas endjeve të ndryshme, duke u penguar në çdo moment dhe më pas duke kërkuar me duar në errësirë, gjerësisht trulloset plotësisht….

Megjithatë, prapë përpjekjet e njeriut nuk janë gjithmonë plotësisht të pafrytshme sa për të mos çuar në asnjë rezultat. [12]

Kalvini vazhdon në këtë mënyrë faqe për faqe. Njeriu ka njëfarë zgjuarsie për të dalluar “midis së mirës dhe së keqes”, por kjo aftësi është “një gërmadhë pa formë…”. Çfarë do të thotë kjo? Ai nuk mund të na e thotë. Vullneti nuk humbi, por u skllavërua aq shumë, saqë u bë i padobishëm moralisht për të dëshiruar të mirën që e ndien zbehtë. Njeriu ka njëfarë dëshire pas së vërtetës, por është i paaftë për shkak të “topitjes” për ta ndjekur plotësisht, saqë ai “trulloset plotësisht”, megjithatë përpjekjet e tij “nuk janë gjithmonë plotësisht të pafrytshme sa për të mos çuar në asnjë rezultat…”. Çdo përpjekje për të çliruar veten vetëm sa e bën Kalvinin të zhytet gjithnjë e më tepër në moçalin e shpikjes së tij.

Kalvini, duke mos i mbështetur aspak pohime si këto me anë të interpretimit të kujdesshëm të Shkrimit, nuk mund të sjellë një varg që t’i vijë sadopak afër asaj që teorizon. Dhe vërtet, çfarë pohon ai? Ai e kufizon, e cilëson dhe e kundërshton veten aq shpesh, saqë në të vërtetë nuk ofron gjë veç të folurit të dyfishtë e të pavlerë.

Pse nuk i ndalon Perëndia vuajtjet dhe të keqen?

Sigurisht që njeriu mëkatar dhe Satani rebel duhet të fajësohen dhe Perëndia, i cili është i përsosur në shenjtëri, duhet të ngrihet lart – por kjo është e pamundur nëse Perëndia ka paracaktuar gjithçka. Shumë faqe dhe madje kapituj të veprës “Parimet” i janë kushtuar përpjekjes për të vërtetuar se gjithçka që bën njeriu, duke përfshirë tërë të keqen, është paracaktuar nga Perëndia, por që njeriu është prapëseprapë fajtor dhe është ndëshkuar drejtësisht nga Perëndia për kryerjen e asaj të keqeje që është caktuar nga Perëndia (shiko për shembull “Parimet” I: xv-xviii; III: xxi-xxiv).

Shumë nga kalvinistët e sotëm mohojnë që kalvinizmi mëson se Perëndia e shkakton të keqen. Megjithatë kjo është e qartë në bazë të asaj që vetë Kalvini ka mësuar: “Që njerëzit nuk bëjnë asgjë veç me nxitjen e fshehtë të Perëndisë dhe nuk diskutojnë dhe mendojnë për diçka, por atë që ai ka dekretuar më përpara me veten e tij dhe realizon me anë të drejtimit të tij të fshehtë, vërtetohet nga pjesë të shumta të qarta të Shkrimit” [13]. Në fakt, nuk ka pjesë të tilla të Shkrimit – dhe shembujt e Kalvinit vlejnë vetëm për disa njerëz, jo për të gjithë.

A nuk mund të fajësojë mëkatari Perëndinë për mëkatin e tij dhe vuajtjet e përjetshme në liqen e zjarrit që e lejon atë të zgjedhë vetëm të keqen dhe jo të mirën? Kush krijoi në mënyrë sovrane me anë të dekretit të përjetshëm mendimet e tij të këqija dhe ka shkaktuar veprat e tij të këqija dhe më pas si ndëshkim për atë të keqe e paracakton për mundim të përjetshëm? Prit pak! A nuk pohon Romakëve 9:19-22 se askush nuk ka të drejtën të ankohet kundër Perëndisë? Pali pyet: “A mund t’i thotë ena mjeshtrit: “Përse më bërë kështu?”. A nuk ka vallë fuqi poçari mbi argjilën për të bërë nga po ai brumë një enë për nderim, edhe një tjetër për çnderim?”. Kjo pyetje e rëndësishme do të trajtohet më në hollësi më vonë.

Nëse Perëndia është sovran dhe i gjithëfuqishëm, pse nuk ndërhyn për të ndaluar të keqen? Megjithatë, kjo është një pyetje pa kuptim nëse (ashtu siç pohohet) Perëndia ka dekretuar vuajtjet dhe të keqen e shfrenuar që pllakosin njerëzimin. Pse duhet të kthejë mbrapsht atë që ka paracaktuar? Megjithatë kalvinistët ngulin këmbë se Perëndia mund të ndalte tërë të keqen nëse do të kishte dëshiruar kështu, sepse Ai kontrollon gjithçka. Por si mund të kthejë Perëndia mbrapsht atë që ka paracaktuar? Ai nuk mund të ndryshojë mendjen apo të kthejë mbrapsht Fjalën e Tij. Prandaj, nëse Ai ka paracaktuar të keqen, Ai nuk mund ta ndalojë. Këtu zbulojmë një kontradiktë tjetër.

Kësaj pyetjeje nuk mund t’i largohesh: Pse një Perëndi i mirë që është dashuri duhej të dekretonte të keqen dhe vuajtjet për miliarda njerëz jo vetëm në këtë jetë, por për përjetësinë në liqen e zjarrit? Kjo pyetje fut në siklet të paktën disa kalvinistë, si R. C. Sprouli dhe Xhon Pajpëri, sepse nuk ka asnjë përgjigje të arsyeshme (aq më pak biblike) brenda atij sistemi teologjik. Kjo u pranua nga vetë Kalvini: “Pyes përsëri se si rënia e Adamit përfshin kaq shumë kombe me fëmijët e tyre të vegjël në vdekje të përjetshme pa kthim prapa, nëse nuk do të ishte dora e Perëndisë? Këtu duhet të heshtë edhe gjuha më fjalëshumë” [14].

Sigurisht, ekziston një përgjigje biblike ndaj çështjes së mëkatit që kënaq ndërgjegjen që Perëndia i ka dhënë njeriut. Njeriu ka një përgjegjësi të vërtetë morale para Perëndisë, sepse, duke filluar me Adamin dhe Evën dhe deri tani, “të gjithë mëkatuan” me anë të vetë vullnetit të tyre, jo nga një dekret i detyruar hyjnor. Prandaj, çdo ndërhyrje sovrane për të zhdukur racën njerëzore nuk do të zgjidhte problemin e së keqes, sepse e keqja vjen nga brenda zemrës së njeriut.

Jezusi tha se nga vetë zemra e njeriut “dalin mendimet e mbrapshta, vrasjet, shkeljet e kurorës; kurvëria, vjedhjet, dëshmitë e rreme, blasfemitë” (Mateu 15:19). Zgjedhja e vetme, përveç shkatërrimit të njerëzimit, ashtu siç bëri Perëndia me përmbytjen, është për të ndryshuar plotësisht zemrën. Kalvinizmi pohon se Perëndia mund ta bëjë këtë përmes një “rilindje” sovrane të kujtdo që pëlqen pa besim apo kuptim nga ana e njeriut. Nëse do të ishte kështu, Ai mund ta kishte bërë këtë me Adamin dhe Evën dhe me tërë njerëzimin, duke eliminuar mëkatin dhe vuajtjen në tërë historinë e njeriut. Nëse problemi i mëkatit është i gjithi dora e Perëndisë, atëherë Ai mund ta kthejë mbrapsht – por jo nëse e ka paracaktuar!

Përkundrazi, ngaqë mëkati hyri me anë të njeriut në botë, zgjidhja biblike gjendet vetëm në Krishtin Jezus njeri (Romakëve 5:12-21). Vetëm përmes vdekjes së Tij si pagesë për ndëshkimin e drejtë për mëkatet tona dhe në ringjalljen e Tij për të jetuar te besimtarët mund të falet dhe të lindë sërish njeriu me anë të Frymës së Perëndisë.

Ky shpëtim i mrekullueshëm nuk mund t’i detyrohet askujt, por është dhurata e hirshme e Perëndisë për të gjithë ata që do ta pranojnë nëpërmjet besimit ungjillin e Jezu Krishtit. Ne jemi shpëtuar me anë të besimit dhe jemi krijuar në Krishtin Jezus “për veprat e mira që Perëndia përgatiti që më parë, që ne të ecim në to” (Efesianëve 2:8-10). Të besosh ungjillin dhe të pranosh Krishtin duhet ushtrim i zgjedhjes së lirë nga ana e njeriut, një zgjedhje që kalvinizmi nuk mund ta lejojë. Një profesor i Oksfordit, Endrju Feirbernsi (Andrew Fairbairn), shpjegon:

Ndërsa liria mbretëronte në qiell, nevoja sundonte mbi tokë; dhe njerëzit nuk ishin gjë tjetër veç gurë shahu në duart e Shumë të Lartit i cili i lëvizte ku të donte. Ky ishte parim i zakontë për ato teologji si të Agustinit dhe të Kalvinit…. Ajo krijoi iluzion për përvojën tonë më të zakontë [15].

Pasojat praktike e mohimit të vullnetit të lirë

Fatkeqësisht, shumë prej atyre që mohojnë se Perëndia i lejon zgjedhjen e lirë njeriut kanë patur prirjen për të vepruar si Hyjnia në të cilin besonin duke u mohuar zgjedhjen atyre që nuk pajtoheshin me ta dhe përpiqeshin të detyronin këdo që të pajtohej. Në këtë ata po ndiqnin Kalvinin, i cili “kërkonte që shteti duhej të pranonte të ishte shërbëtori i kishës…. Liria e ndërgjegjes nuk pranohej. Heretikët dhe kundërshtarët ekzekutoheshin ose dëboheshin dhe njerëzit urdhëroheshin nga autoriteti i magjistratëve të kryenin atë që konsiderohej detyra e tyre fetare” [16].

Ashtu siç tashmë kemi parë, duke themeluar një kishë-shtet në ditët e para të Reformimit, kalvinistët i detyruan pikëpamjet e tyre ndaj të tjerëve sa herë që ishte e mundur. Një historian shkruan: “Shumica e hartuesve të kredove të reja [në Angli dhe Skoci] besonin në të drejtën hyjnore të presbiterianizmit. Ata e konsideronin detyrë të shtetit të detyronin njëtrajtshmëri dhe nuk ishin përgatitur të bënin lëshime sado të rëndësishme ndaj besimtarëve të pavarur [pra, “kishat e lira” që refuzonin sistem kishë-shtet]. Më 1648 parlamenti miratoi një nen me një mungesë të theksuar tolerance. Tetë gabime [teologjike] u bënë të dënueshme me vdekje” [17].

Ashtu siç tashmë kemi vëzhguar, Asambleja Uestminster u thirr dhe u financua nga parlamenti dhe u drejtua nga presbiterianët; baptistët dhe të pavarurit u përjashtuan si “armiq për vdekje të kishës-shtet” [18]. Toleranca ndaj çdo besimi fetar përveç kalvinizmit “paditej nga pjesëtarët udhëheqës të Asamblesë Uestminster si ‘pikëmbështetja e fundit dhe më e fortë e Satanit…’”. Asambleja ishte e vendosur të detyronte markën e saj të fesë “mbi tërë popullatën” [19].

Pasojat e tmerrshme të “sovranitetit” kalvinist

Ky segment i shkurtër i historisë paraqet qindra shembuj të njerëzve që e donin Zotin me tërë zemrën e tyre dhe ishin gati të vuanin burgosjen dhe vdekjen në shërbim të Tij, megjithatë, për shkak të besimeve të tyre fetare, ata i trajtonin të krishterët e tjerë në mënyrën më jo të krishterë. Samuel Radhërfordi (Samuel Rutherford) ishte një njeri i tillë. Letrat e tij nga burgu përmbanin mprehtësi të thella frymërore dhe ishin aq prekëse, saqë u botuan përfundimisht në rreth 400 vepra. Robert Mëri MekÇejni (Robert Murray McCheyne) tha se “letrat e Samuel Radhërfordit ishin zakonisht në duart e tij”. Riçard Baksteri i konsideronte këto letra me aq respekt, saqë tha se, përveç Biblës, “një libër të tillë si “Letrat e z. Radhërford” bota nuk ka parë kurrë një të ngjashëm”. Spërxhëni i konsideronte ato “gjëja më e afërt me frymëzimin që mund të gjendet në tërë shkrimet e njerëzve të thjeshtë” [20].

Historianët e përshkruanin Radhërfordin si një “njeri të hirshëm dhe të perëndishëm”. Megjithatë, për shkak të besimeve të tij kalviniste, ai “mohonte absolutisht parimet morale që ndodhen në tolerancën fetare” [21]. Duke u dukur si papa që përçmonte, ai madje shkoi aq larg sa pohoi se “nuk ka veç një kishe të vërtetë dhe të gjithë ata që janë jashtë saj janë heretikë të cilët duhet të shkatërrohen!” [22].

As Krishti, as apostujt e Tij dhe as kisha e hershme nuk u përpoq të detyronte dikë të besonte ungjillin. Toleranca që kisha e hershme kishte për njerëzit e paperëndishëm rreth saj nuk ishte një pranim i gabimeve të tyre. Ishte një pranim se askush nuk mund të detyrohej kundër vullnetit të tij në mbretërinë e Perëndisë. Ata u përpoqën të bindnin paganët të besonin ungjillin, por nuk u përpoqën kurrë t’i detyronin të bënin një gjë të tillë (ndryshe nga ajo që kërkon islami) – as nuk besuan në një Perëndi që i detyronte dhe mund t’i detyronte. Ungjilli është lajmi i mirë i dashurisë së Perëndisë në Krishtin dhe mund të merret vetëm me dashje nga zemra. Meqë kalvinizmi mohon domosdoshmërinë e zgjedhjes, ishte e natyrshme që përkrahësit e tij do të përpiqeshin të detyronin pikëpamjet e tyre te të tërë kundërshtarët.

Roxher Uilliams (Roger Williams), një prej përkrahësve më të njohur të lirisë fetare në kohën e tij, botoi një protestë të titulluar The Bloudy Tenent [Bloody Tenet] of Persecution for Cause and Conscience (“Parimet e përgjakshme të përndjekjes për shkakun dhe ndërgjegjen”). Ai u arratis nga Anglia për në Amerikë, ku u trajtua keqas nga puritanët. Asambleja Uestminster dogji librin në publik [23]. Më 1648 presbiterianët ia dolën mbanë në miratimin e “ligjit të tapës  […] për të ndëshkuar baptistët si “blasfemues dhe heretikë”…. Nën këtë ligj të turpshëm u futën në burg katërqind baptistë” [24].

Në fakt, kundërshtarët kishin vuajtur përndjekjen dhe burgosjen për vite me radhë – protestantët vuanin në duart e bashkëprotestantëve të tyre se nuk ishin kalvinistë. Afërsisht tridhjetë vjet më parë, përgjërimi i mëposhtëm, i titulluar “Një përgjërim i ulët i shumë nënshtetasve besnikë të Madhërisë së tij, Mbretit […] që u përndoqën (vetëm se ndryshojnë në fe) në kundërshtim me dëshmitë hyjnore dhe njerëzore” kishte dalë fshehurazi nga një burg:

Mjerimet tona janë burgime të gjata dhe të vazhdueshme për shumë vjet në disa vende të Anglisë, në të cilat shumë kanë vdekur dhe kanë lënë pas tyre vejusha dhe shumë fëmijë të vegjël; duke na marrë pasuritë […] jo për ndonjë pabesim ndaj Madhërisë suaj, jo se i kemi bërë keq ndonjë njeriu […] por vetëm sepse nuk guxojmë të miratojmë dhe të praktikojmë në adhurimin e Perëndisë, gjëra të tilla sikur të mos kishim fare besim, sepse është mëkat kundër Shumë të Lartit [25].

Shumë kalvinistë do të qajnë për përndjekjen e kryer nga ithtarët e hershëm të kësaj doktrine. Ata nuk do ta miratojnë këtë anë të Asamblesë Uestminster. Megjithatë ata lavdërojnë Rrëfimin Kalvinist, me sa duket të verbër ndaj lidhjes midis tyre. Dhe ata e përhapin me zell kalvinizmin si “teologjinë e Reformimit”, sikur kalvinistët kanë qenë të vetmit që e kanë mbajtur Reformimin mbi shpatulla. Ka patur qindra mijëra të tjerë që ishin po aq të sinqertë në besimin e tyre (dhe besojmë se ishin më tepër biblikë) sa Kalvini e Luteri; dhe ata vuajtën për Krishtin në duart e jo vetëm të kishës katolike, por edhe të kalvinistëve dhe të luterianëve.

Dashuria: Përbërësi që mungon

Dashuria e Perëndisë për të humburit dhe dashuria e të krishterëve për të humburit – dy tema të mëdha të Shkrimit të ndërlidhura me njëra-tjetrën – nuk hasen në kalvinizëm. E dimë që shumë do të fyen me këtë pohim të cilët, në të vërtetë, kanë një shqetësim të përzemërt për të humburit. Megjithatë, kjo është pavarësisht dhe në kundërshtim me kalvinizmin e tyre dhe jo për shkak të tij. Edhe pse një profesor teolog presbiterian dhe dikur Drejtues i Asamblesë së Përgjithshme, Herik Xhonsoni (Herrick Johnson) pranoi:

Mbi Rrëfimin Uestminster mund të shkruhet me të drejtë: “Ungjilli vetëm për të zgjedhurit”. Ky rrëfim u shkrua nën sundimin absolut të një ideje, doktrinës së paracaktimit. Ai nuk përmban një prej këtyre tre të vërtetave: dashurinë e Perëndisë për një botë të humbur; dhembshurinë e Krishtit për një botë të humbur dhe ungjillin e përbotshëm për një botë të humbur [26].

Në tërë veprën e Kalvinit “Parimet e fesë së krishterë” nuk përmendet fare dashuria e Perëndisë për të humburit! Kjo nuk është për t’u çuditur duke patur parasysh faktin se Perëndia i Kalvinit mund të dojë vetëm të zgjedhurit [27]. A nuk i mërzit kjo udhëheqësit e sotëm ungjillorë që e lavdërojnë Kalvinin si interpretuesin më të madh dhe e quajnë veten kalvinistë?

Për më tepër, koncepti i Kalvinit rreth dashurisë është i dëmtuar. Ai thotë se Perëndia “kërkon që dashuria që i dhurojmë Atij duhet të përhapet në tërë njerëzimin, në mënyrë që parimi ynë themelor të jetë: Le të jetë gjithkush ai që mundet, ai është akoma objekt dashurie, sepse Perëndia është objekt dashurie” [28]. Ky është një prej disa vendeve ku Kalvini thotë se i krishteri duhet të dojë “tërë njerëzimin”. A nuk duhet që edhe Perëndia, i cili është dashuri, të dojë tërë njerëzit? Kalvini nuk thotë kurrë kështu, por të paktën këtu duket se nënkupton një përputhje me atë parim – edhe pse ideja e tij e dashurisë së Perëndisë është me të vërtetë e çuditshme.

Ai na thotë se “shfaqet mirësia e pakufishme” e Perëndisë ndaj gjithkujt, “por jo deri në atë pikë sa t’i çojë të gjithë në shpëtim” [29]. Si mundet një “mirësi” që nuk bën atë që mund të bënte të përshkruhen në mënyrë serioze si “mirësi”, aq më pak “e pakufishme”? Kjo mirësi (pavarësisht se ngurron) thuhet nga Kalvini se është “provë e dashurisë së tij [së Perëndisë]”. Përsëri pyesim: Si mund të jetë tregim i dashurisë së Tij nëse dështon të bëjë gjithçka të mirë që Perëndia është i aftë të bëjë? Dhe për kë na është një provë? Dhe si mund të thuhet se Perëndia i do ata të cilët i ka paracaktuar për mundim të përjetshëm përpara se ata të lindnin?

Kjo pikëpamje e shtrembëruar e dashurisë së Perëndisë zbulohet më tej në pohimin e Kalvinit se kjo shfaqje e pretenduar e “mirësisë” së Perëndisë nuk është me qëllimin që të ndihmojë tërë njerëzimin. Në vend të kësaj, qëllimi i Perëndisë është të sjellë “një gjykim më të rëndë […] [ndaj] të mallkuarve që kanë refuzuar provën e dashurisë së tij [Perëndisë]” [30]. Ky argument na lë të habitur. A mund të jetë “mirësia” prova e dashurisë së Perëndisë nëse nuk bën gjithë të mirën që mund të bënte? A nuk do të ishte në të vërtetë mungesë dashurie? Dhe të përdorësh arsyen dhe ndërgjegjen e dhënë nga Perëndia, a duhet të dënohemi se refuzojmë atë që Kalvini e ka quajtur në mënyrë të gabuar “prova e dashurisë së Perëndisë”?

Përpjekjet e “shpjegimeve” të dështuara

Ndiq arsyetimin e Kalvinit. Perëndia do dhe shpëton vetëm të zgjedhurit; ai lë pas dore shpëtimin e atyre të cilët nuk i ka zgjedhur për shpëtim. E pabesueshme, përmes “ndriçimit të fjalës së tij ndaj atyre që nuk e meritojnë”, ai zbulon mirësinë dhe dashurinë e Tij duke ua refuzuar atë, më pas duke i dënuar se kanë “refuzuar provën e dashurisë së tij”.

Një arsyetim i tillë i shtrembëruar është një pjesë përbërëse e kalvinizmit që përpiqet të tregojë se Perëndia do ata të cilët Ai mund t’i kishte shpëtuar, por në vend të kësaj i dënon. Dëgjoje nga pastori dhe autori Xhon Pajpëri, një prej apologjetëve kalvinist më të respektuar të kohës së sotme:

Ne nuk mohojmë se tërë njerëzit janë përfituesit e menduar të kryqit në njëfarë kuptimi…. Ajo që mohojmë është se tërë njerëzit të jenë menduar si përfituesit e vdekjes së Krishtit në të njëjtën mënyrë. Tërë mëshira e Perëndisë ndaj jobesimtarëve –  që nga lindja e diellit (Mateu 5:45) deri në mbarë botën ku predikohet ungjilli (Gjoni 3:16) – është bërë e mundur për shkak të kryqit…. Sa herë që u predikohet ungjilli jobesimtarëve është mëshira e Perëndisë që u jep këtë mundësi për shpëtim (Theksimi në origjinal) [31].

Të përpiqesh të arsyetosh me ata që përkrahin pohime të tilla qartësisht kontradiktore na bën të kemi një ndjenjë mërzitjeje të plotë. Shpallja e ungjillit ndaj atyre që Ai i ka paracaktuar për dënim qenka një vepër e mëshirës së Perëndisë, me anë të së cilës Ai po u jep një “mundësi për shpëtim” atyre që nuk mund të shpëtohen?! Dhe ungjilli që u predikohet të pazgjedhurve të dënuar buron nga “mëshira [e Perëndisë] ndaj jobesimtarëve” që rrjedh nga kryqi?

Fjalë të tilla si dashuri, hir dhe mëshirë duket se kanë humbur atë që ka qenë domethënia e tyre një herë e një kohë. Është e pamundur të arsyetosh me ata të cilët këto më sipër u duken të arsyeshme. A po flasim për dy “Perëndi” të ndryshëm dhe dy “ungjij” të ndryshëm” – njëri i përshkruar në Bibël dhe tjetri i shpikur nga Kalvini dhe Agustini?

Dallimi i paranjohjes nga paracaktimi

Pikëpamja kalviniste e paracaktimit, e cila për Kalvinin me sa duket i mungonte dashuria e vërtetë, është një pjesë e madhe e problemit. Ashtu siç kemi parë, Pinku thotë: “Perëndia paranjeh atë që do të ndodhë, sepse Ai e ka dekretuar se si do të ndodhë” [32]. Ai po ndjek Kalvinin, i cili tha se “Perëndia paranjohu se cili do të ishte fundi i njeriut […] sepse kështu kishte vendosur me anë të dekretit të tij” [33]. Thelbi i këtij besimi është mohimi se paranjohja e Perëndisë ka të bëjë me njohjen e diçkaje që më përpara. Në vend të kësaj, paranjohja përkufizohet si “paracaktim” dhe barazohet me paracaktimin.

Kështu, kur Pali thotë: “Sepse ata që ai i ka njohur që më parë, edhe i ka paracaktuar” (Romakëve 8:29), Kalvini nguli këmbë se duhet të lexohet: “Sepse ata që i ka paracaktuar, edhe i ka paracaktuar” – një përsëritje e qartë e fjalëve. Kjo do të diskutohet më tej kur do të flasim për paracaktimin. Kjo përmendet këtu vetëm për të treguar se pse u përshtat nga Kalvini kjo pikëpamje, një pikëpamje që ndiqet besnikërisht nga ndjekësit e tij sot.

Të njohësh diçka që më përpara nuk është njësoj si të paracaktosh se do të ndodhë ashtu. Paracaktimi dhe paranjohja nuk janë e njëjta gjë, por ato mund të mbulojnë njëra-tjetrën. Atë që ka paracaktuar Perëndia, Ai e di me siguri se do të ndodhë. Megjithatë, paranjohja e Tij nuk është e kufizuar me atë që ka paracaktuar. Ai nuk ka nevojë të paracaktojë diçka për ta ditur se do të ndodhë. Nëse do të ishte ashtu, ashtu siç kemi vëzhguar deri tani, Perëndia nuk do të ishte i gjithëdijshëm.

Një pikëpamje jobiblike e paracaktimit, ashtu siç do të shohim më vonë më në hollësi, është themeli i kalvinizmit. Artur U. Pinku pohon se “Perëndia ka dekretuar nga tërë përjetësia se Juda do të tradhtonte Zotin Jezus”, sepse me anë të Zakarias “Perëndia shpalli që Biri i Tij të shitej për “tridhjetë sikla argjendi” (Zakaria 11:12)…. Në profeci Perëndia bën të njohur se çfarë do të jetë dhe duke e bërë këtë të njohur, Ai nuk bën gjë tjetër veçse na zbulon atë që ka caktuar se do të jetë”. Pinku vazhdon të argumentojë se, pavarësisht nga gjithçka që bëri, duke qenë i paracaktuar, Juda ishte prapëseprapë “faktor përgjegjës në përmbushjen e këtij dekreti të Perëndisë” [34].

Pinku njihet më së miri për pikëpamjet e tij të forta rreth sovranitetit të Perëndisë, sidomos përmes librit të tij “Sovraniteti i Perëndisë”. Vansi tregon se “kalvinizmi i Pinkut i mërzit aq shumë disa kalvinistë, saqë është bërë një përpjekje për ta zbutur nga Trusti i Flamurit të së Vërtetës, duke publikuar, më 1961, një “Botim të riparë britanik” të [librit] “Sovraniteti i Perëndisë” ku janë hequr tre kapituj dhe katër shtojca. Për këtë ata janë kritikuar ashpër (dhe me të drejtë) nga kalvinistë të tjerë” [35].

Filozofë dhe teologë kanë spekuluar për një kohë të gjatë se si mund të njohë Perëndia të ardhmen pa e shkaktuar atë të ndodhë. Nëse kjo është e vërtetë, pasojat janë serioze. Tashmë kemi dhënë dy arsye se pse paranjohja e Perëndisë e asaj që do të ndodhë nuk ka pse të ndikojë atë që janë ngjarjet e ardhshme për njeriun. Madje Kalvini ka shkruar: “Unë, nga ana ime, jam gati të pranoj se thjesht paranjohja nuk u lë asnjë domosdoshmëri krijesave; edhe pse disa nuk e miratojnë këtë, por mendojnë se është vetë shkaku i gjërave” [36]. Megjithatë, arsyeja e Kalvinit ishte se ai mendonte që paranjohja dhe paracaktimi janë një dhe e njëjta gjë: “Por meqë ai i parashikon gjërat që do të ndodhin, është e kotë të diskutosh rreth paranjohjes, ndërsa është e qartë se tërë ngjarjet ndodhin me anë të caktimit të tij sovran” [37].

Sigurisht, “tërë ngjarjet” duhet të përfshijë çdo mendim, fjalë dhe vepër të keqe. Kështu edhe këtu, ashtu si në vende të tjetra, Kalvini pohon qartë se Perëndia është shkaku i së keqes. Megjithatë përballë provave të panumërta, të ashtuquajturit “kalvinistë të moderuar” sot mohojnë se kalvinizmi mëson se Perëndia është shkaku dhe si rrjedhim autori i së keqes. Kjo është pa dyshim një ndryshim i gjerë midis thënies se Perëndia parashikon plotësisht gjithçka që do të ndodhë dhe lejon shumë nga ajo që nuk është vullneti i Tij i përsosur (gjë të cilën Kalvini nuk do ta lejonte) – dhe të thuash se Perëndia paracakton gjithçka që ndodh dhe si rrjedhim është shkaku i saj (gjë për të cilën Kalvini ngul këmbë se është kështu). Pikëpamja e fundit, e cila është doktrina themelore e kalvinizmit, e bën njeriun thjesht një automat dhe e nxjerr Perëndinë si shkakun e efektshëm që qëndron mbrapa çdo të keqeje, paudhësie dhe mëkati. Si rrjedhim, karakterit të shenjtë të Perëndisë i ngarkohet një e metë e tmerrshme!

Luteri, ashtu si Kalvini, pohon se “Perëndia paranjeh dhe dëshiron të ndodhin të gjitha gjërat”. Dhe ai argumenton se nëse kjo nuk është e vërtetë, atëherë “si mund të besosh, të shpresosh dhe të mbështetesh në premtimet e Tij?” [38]. Përgjigjja është: “Fare thjesht. Ne mbështetemi në premtimet e Perëndisë sepse Ai është Perëndia, njeh çdo gjë dhe nuk mund të gënjejë”.

Luteri e ka gabim në këtë pikë, ashtu si në shumë të tjera. Shkrimi nuk tregon në asnjë pjesë se Perëndia duhet të dëshirojë të ndodhin të gjitha gjërat në mënyrë që t’i njohë ato – apo në mënyrë që të bëjë dhe të mbajë premtimet. Gjithçka që Perëndia premton të bëjë, Ai do ta bëjë, pavarësisht nga vullneti a veprimet e njeriut apo të natyrës, megjithatë pa shkelur vullnetin njerëzor. Fakti që Ai është i aftë të na mbrojë dhe të na çojë në qiell nuk kërkon që Ai duhet të dëshirojë të ndodhë çdo ngjarje rreth nesh – aq më pak që Ai duhet të jetë shkaku i drejtpërdrejtë i çdo mëkati që kryejmë apo ndaj të cilit mund të bëhemi viktima.

Paranjohja si provë

Shkrimet e Shenjta jo vetëm që pretendojnë se Perëndia e njeh të ardhmen që më përpara, por e vërtetojnë këtë fakt duke bërë të njohur paranjohjen e Tij të pafund përmes qindra profecive të mbinatyrshme të shkruara në to. Perëndia parathotë të ardhmen përmes profetëve të Tij për një seri arsyesh, më e larta për të vërtetuar se Ai është Perëndia i vetëm i vërtetë, kundër perëndive të rremë dhe për të vërtetuar pa asnjë dyshim se, në kontrast me tërë librat e tjerë të shenjtë të feve të botës, Bibla është Fjala Tij e vetme dhe e pagabueshme e shkruar për njerëzimin. Kështu Perëndia shpall:

• Ja, gjërat e mëparshme [të cilat i kam parathënë] kanë ndodhur, dhe tani po ju njoftoj gjëra të reja; unë jua bëj të njohura para se të mbijnë (Isaia 42:9).
  
  
• Unë […] jam Perëndia dhe askush nuk më ngjet mua, që shpall fundin që në fillim, dhe shumë kohë më parë gjërat që ende nuk janë bërë, duke thënë: “Plani im do të realizohet dhe do të bëj gjithçka më pëlqen…” (Isaia 46:9, 10).
  
  
• T’i kam njoftuar që në fillim, bëra që t’i dëgjosh para se të ndodhnin, që të mos kishe për të thënë: “I ka bërë idhulli im, i ka urdhëruar shëmbëlltyra ime e gdhendur dhe shëmbëlltyra ime e shkrirë” (Isaia 48:5).

Për të paktën dy arsye nuk mund të mohojmë paranjohjen e plotë të Perëndisë për të ardhmen. Para së gjithash, kështu mohohet Perëndia ashtu siç Ai është detyrimisht dhe ashtu siç e paraqet Bibla. Së dyti, kështu mohohet vetë themeli i krishterimit. Profecitë e Dhiatës së Vjetër përfshijnë provën më të madhe që Perëndia i ofron besimit të njeriut se Jezusi nga Nazareti është Krishti, Mesia i Izraelit. Pa Të nuk ka krishterim. Kaq e plotë është kjo provë – vetëm në bazë të shumë profecive të qarta – saqë askush që bën një hetim të kujdesshëm nuk mund të mohojë me ndershmëri se Zoti Jezu Krisht është Mesia i profetizuar, Shpëtimtari i botës.

Apostulli Pal lidh fort ungjillin e shpëtimit tonë në Krishtin me paranjohjen e Perëndisë të shprehur përmes profetëve të Tij: “…ungjillin e Perëndisë, siç i kishte premtuar ai me anë të profetëve të tij në Shkrimet e shenjta, lidhur me Birin e tij […] Jezu Krishtit, Zotit tonë” (Romakëve 1:1-4).

Pali vërteton ungjillin e shpëtimit me shprehjen: “në Shkrimet e shenjta”, duke nënkuptuar, sigurisht, profecitë e Dhiatës së Vjetër:

Tani, o vëllezër, po ju deklaroj ungjillin që ju kam shpallur dhe që ju e keni marrë dhe mbi të cilin ju qëndroni […] se Krishti vdiq për mëkatet tona sipas Shkrimeve, se u varros dhe u ringjall të tretën ditë, sipas Shkrimeve (1 Korintasve 15:1-4; theksimi i shtuar).

 

Nëse profetët e Perëndisë, përmes paranjohjes së Tij, nuk do të na kishin thënë se si, ku dhe kur do të lindte Mesia dhe për jetën e Tij të pamëkatë dhe mrekullitë, tradhtinë e Tij për tridhjetë monedha argjendi nga njëri prej dishepujve të Tij, refuzimi i Tij nga njerëzit e Tij, judenjtë dhe shumë veçori të tjera që përfshijnë kryqëzimin e Tij mizor dhe ringjalljen e Tij të lavdishme, ne nuk do të mund ta identifikonim Mesinë kur erdhi. Po të mos ishin parathënë hollësitë e sakta nga profetët të cilët tashmë ishin vërtetuar se ishin të frymëzuar nga Perëndia, tradhtia, refuzimi dhe kryqëzimi i Tij do të na mjaftonin për të na bindur (ashtu siç janë të bindur pjesa më e madhe e judenjve sot) se Ai nuk mund të kishte qenë Mesia. Njëjtësimi i hollësishëm lë të pajustifikueshëm ata që e refuzojnë Krishtin.

Asnjë nga fetë e botës nuk ka një provë të tillë profetike për vërtetësinë e saj. Nuk ka profeci për Budën, Konfucin, Muhamedin, apo për ndonjë udhëheqës tjetër të feve të botës, ndërsa ka në mënyrë të fjalëpërfjalshme qindra profeci që vërtetojnë se Jezu Krishti është Mesia.

Dhe këtu ndeshemi me një kontradiktë të çuditshme (përtej fushës së këtij libri, por të cilën e kemi trajtuar në shkrime të tjera): se ata që i përkasin të ashtuquajturit pozicion të reformuar (në përgjithësi) që vënë një theks të tillë ndaj paranjohjes dhe paracaktimit, duke ndjekur gjurmët e Agustinit edhe më tej, kanë refuzuar rrëmbimin e kishës para mijëvjeçarit, mbretërimin e fjalëpërfjalshëm mijëvjeçar të Krishtit mbi fronin e Davidit dhe përmbushjen e fjalëpërfjalshme të të gjitha profecive të Perëndisë ndaj popullit të Tij të zgjedhur, Izraelit, bashkë me shumë gjëra të tjera që janë profetizuar në mënyrë të qartë për të ardhmen. Në vend të kësaj, ashtu si Agustini, për dëmin e tyre ata përdorin simbole dhe alegori për këtë pjesë masive dhe jetësore të paranjohjes së zbuluar të Perëndisë – profecitë rreth Izraelit që përbëjnë provat më të mëdha që Perëndia ka parashikuar për ekzistencën e Tij dhe se Bibla është Fjala e Perëndisë.

Ç’mund të themi për vullnetin e njeriut?

Ashtu siç është e sigurt që pranojmë se Perëndia është sovran, po kështu pranojmë se ne kemi të paktën një liri të kufizuar për të vepruar brenda çfarëdolloj kufiri që ka caktuar Ai për veprimet njerëzore. Ky pranim duket se vërtetohet në mënyrë të vazhdueshme nga përvoja e përditshme. Ajo që ka thënë L. S. Kiseri (L. S. Keyser) vështirë se mund të vihet në diskutim: “Se njeriu ka një ndërgjegje që dallon midis së drejtës dhe të gabuarës dhe një vullnet të lirë me anë të të cilit ai është i aftë të zgjedhë midis tyre, vështirë se duket që të kërkojë ndonjë argument…. Tërë përvoja e tij i thotë se ai është një qenie e lirë morale” [39]. Aleksandër Meklareni (Alexander Maclaren), një ndër predikuesit baptistë më të mëdhenj të Anglisë, e shtron me termat e mëposhtëm:

Nëse nuk mund t’i besoj ndjenjës sime që mund të bëj këtë apo nuk mund ta bëj, ndërsa zgjedh, nuk ka asgjë që mund të besoj. Vullneti është fuqia e vendosjes se në cilën prej dy [ose më shumë] rrugëve duhet të shkoj…. Perëndia, Vullneti i pafund, i ka dhënë njeriut, të cilin e bëri sipas shëmbëlltyrës së Tij, këtë fuqi të pashpjegueshme dhe të jashtëzakonshme që të përkojë apo të kundërshtojë qëllimin dhe zërin e Tij… [40].

Vullnetin e lirë e mohojnë jo vetëm kalvinistët dhe luterianët, por për mijëra vjet ateistët dhe skeptikët kanë argumentuar gjithashtu kundër këtij besimi. Edhe Arminiusi ka pohuar se “Vullneti i Lirë i njeriut ndaj së Mirës së Vërtetë është […] i burgosur, i shkatërruar dhe i humbur […] nuk ka asnjë fuqi përveç asaj që nxitet nga hiri hyjnor” [41]. Sigurisht, njeriu as mund të mendojë në mënyrë të arsyeshme as madje të marrë frymë përveç hirit të Perëndisë – por ne mendojmë dhe marrim frymë dhe bëjmë zgjedhje me anë të vullnetit tonë po ashtu edhe me anë të hirit të Perëndisë.

Vështirë se duket e arsyeshme se kuptimi ynë i bërjes së zgjedhjeve, mbi disa prej të cilave mundohemi për ditë të tëra, të jetë thjesht një iluzion dhe se jemi thjesht kukulla të paracaktimit të Perëndisë. Në veprën e tij “Rrëfimet”, Agustini, shpikësi i pretenduar i “sovranitetit absolut”, shkruan:

E dija që kisha një vullnet siç është e vërtetë që jetoj: kur më pas dëshirova diçka ose jo, isha shumë i sigurt se askush tjetër veç meje nuk dëshiroi apo dëshiroi: dhe unë, gjithçka që pashë, isha shkaku i mëkatit tim [42].

Vetë fakti se Gjoni na thotë se të shpenguarit janë lindur sërish jo “nga vullneti i mishit”, tregon se duhet të ketë shumë gjëra të tjera për të cilat duhet të atribuohet apo fajësohet vullneti i mishit (njeriut). Pohimi i Pjetrit se njerëzit “me dashje harruan” (2 Pjetrit 3:5) të vërtetën e Perëndisë, tregon se shthurja nuk është diçka përtej kontrollit të njeriut, por produkt i zgjedhjes së tij me dashje. Fakti që Perëndia i thotë Izraelit: “Në rast se jeni të gatshëm të bindeni […] por në rast se refuzoni dhe rebeloheni” (Isaia 1:19, 20), tregon përsëri se me njeriun mund të arsyetohet dhe ai mund të zgjedhë me anë të ushtrimit të vullnetit të tij qoftë për t’iu bindur, qoftë për të mos iu bindur Perëndisë. Ka shumë pohime në Shkrimet e Shenjta që tregojnë se Perëndia i ka dhënë njeriut vullnetin e lirë për të bërë zgjedhje morale dhe frymërore për të cilat vetëm ai mban përgjegjësinë dhe për të cilat mund të fajësohet.

Ndërsa Perëndia kryen “të gjitha sipas këshillës së vullnetit të tij” (Efesianëve 1:11), kjo nuk pohon se Perëndia shkakton gjithçka që ndodh në gjithësi. Është përsosurisht në përputhje me sovranitetin e Perëndisë që Ai (me anë të këshillës së Tij) t’i lejojë njeriut të mos i bindet Atij. Pa vullnetin e lirë njeriu nuk mund të pranojë dashurinë e Perëndisë, nuk mund ta dojë dhe të pranojë dhuratën e shpëtimit.

Pështjellim atje ku nevojitet qartësim

Edhe pse kalvinizmi refuzon vullnetin e lirë, përkrahësit e tij nuk mund të përputhen rreth asaj që nënkupton. Disa e lejojnë lirinë e njeriut në fushën e çështjeve njerëzore dhe e mohojnë vetëm kur ka të bëjë me besimin në Krishtin. Palmeri e përkufizon “vullnetin e lirë” si “llojin e lirisë që nuk e ka asnjeri” jo vetëm “për të besuar në Krishtin apo për ta refuzuar Atë”, por edhe “aftësinë apo lirinë për të zgjedhur qoftë të mirën qoftë të keqen” [43]. Spenseri shpjegon më tej: “Shthurja totale ngul këmbë se njeriu nuk ka “vullnet të lirë” në kuptimin se ai është i lirë të besojë në Jezu Krishtin si Zotin dhe Shpëtimtarin e Tij” [44]. Vansi e kundërshton se “asnjë filozof që i mohon njeriut vullnetin e lirë nuk e bën këtë në bazë të shthurjes së njeriut” [45]. Gjithashtu Kalvini nuk mundi (as nuk mundej) të përmendte ndonjë pjesë të Shkrimit që të mbështeste pohimet e tij të papërcaktuara se njeriu mund të zgjedhë një pjesë të së mirës, por jo mjaftueshëm, ose se ai është i paaftë të besojë në Krishtin për shpëtimin e shpirtit të tij.

Madje edhe përkufizimi i termave i ndan kalvinistët. Çarls Hoxhe ngul këmbë se “doktrina [kalviniste] e paaftësisë së njeriut nuk supozon se njeriu ka reshtur së qenë një faktor i lirë moral” [46]. Megjithatë, Pinku pohon se “faktori i lirë moral” është një shprehje e shpikjes njerëzore [47] [e cila mohon] se ai [njeriu] është plotësisht i shthurur… [48] vullneti i njeriut është […] i lirë vetëm në një drejtim, pra, në drejtim të së keqes” [49]. Spërxhëni tha: “Vullneti i lirë është marrëzi” [50]. Pinku citon J. N. Darbin (J. N. Darby) në një tjetër pohim që nuk rrjedh logjikisht me atë të thënë më parë: “Nëse Krishti erdhi të shpëtonte atë që kishte humbur, vullneti i lirë nuk ka vend” [51].

Nga ana tjetër, kalvinistët njësoj të fortë si Talboti dhe Kremptoni ngulin këmbë me të drejtë se të mohosh se njeriu ka “faktor të lirë moral do të thotë të pretendosh se ai nuk mund të bëjë kurrë një zgjedhje për ndonjë gjë. Kjo do të ishte absurde” [52]. Një kalvinist tjetër tregon se “Kalvini mendon se [njeriu] ka aq pak vullnet […] saqë ai nuk mund të shpjegojë në mënyrë të përshtatshme karakterin moral të veprimit njerëzor [në] zgjedhjet midis së mirës dhe së keqes” [53]. Secili prej nesh duhet të dalë vetë në një përfundim të mbështetur në Shkrimet e Shenjta.

Çfarë thonë Shkrimet rreth vullnetit të lirë?

Fjalët “vullnet”, “vullnet i lirë”, “sipas dëshirës”, bashkë me fjalët e lidhura siç janë “vullnetare”, “zgjedh” etj., hasen rreth 4.000 herë në Shkrimet e Shenjta. Kërkesa e bindjes me dashje nga zemra është një temë që haset në të tërë Biblën. “Në rast se jeni të gatshëm të bindeni…” (Isaia 1:19); “Në qoftë se dikush don të bëjë vullnetin e tij [Perëndisë]…” (Gjoni 7:17); “Nëse ti beson me gjithë zemër” (Veprat 8:37) etj.

Perëndia do zemrat tona dhe vetë koncepti i “zemrës” i përdorur në tërë Shkrimin është i pakuptimshëm pa vullnetin e lirë. “Zemra e mbretit në duart e Zotit është si rrjedhat e ujit; atë e drejton ngado që do ai” (Fjalët e Urta 21:1) nuk do të thotë se mbreti nuk ka zgjedhje për të bërë ashtu siç ngul këmbë kalvinizmi. Të paktën ky është pohimi i Salomonit si nënshtrim i mbretit të Izraelit ndaj Perëndisë; dhe të shumtën, thotë se Perëndia mund të kthejë zemrën e çdo mbreti kur do Ai. Por nuk pohon se çdo gjë që mendon, flet apo kryen një mbret është sipas vullnetit të Perëndisë dhe me anë të paracaktimit të Tij. Ky sugjerim, e përsëritim, e bën Perëndinë autorin e së keqes.

Shprehja “ofertë vullnetare” haset nëntë herë (Levitiku 22:21, 23; Numrat 15:3; Ligji i Përtërirë 16:10; 23:23; Ezdra 1:4; 3:5; 7:16; 8:28) dhe “dhurata sipas dëshirës” shtatë herë (Levitiku 22:18; 23:38; Numrat 29:39; Ligji i Përtërirë 12:6, 17; 2 Kronikave 31:14; Psalmi 119:108). Megjithatë, këto përsëritje nuk tregojnë tërë historinë. Kishte oferta vullnetare të panumërta siç tregohet më poshtë: “Leviti Kore, bir i Imnahut, rojë e portës lindore, ishte caktuar për ofertat vullnetare që i bëheshin Perëndisë për të shpërndarë ofertat e larta të Zotit dhe gjërat shumë të shenjta” (2 Kronikave 31:14). Shprehja “ofruar spontanisht/vullnetarisht” haset pesë herë, si për shembull: “populli është ofruar spontanisht” (Gjyqtarët 5:2). Të dyja shprehjet janë përdorur së bashku: “cilitdo që i bënte [spontanisht] një ofertë vullnetare Zotit” (Ezdra 3:5). A mund të pohohet më qartë – dhe a mund të gjendet një arsye më bindëse se përse – Perëndia i dha njeriut vullnetin e lirë?

A e shkatërrojnë vullnetin e lirë ndikimet e jashtme?

Kalvinisti, për të mbështetur doktrinën e shthurjes totale, duhet të tregojë se vullneti i njeriut është plotësisht i skllavëruar nga mëkati. Ky argument është përdorur se nuk mund të bëhej asnjë zgjedhje pa ndonjë ndikim. Sigurisht, çfarëdolloj zgjedhje të bëjë dikush preket në njëfarë mase nga shumë faktorë: shëndeti apo gjendja mendore, moti, presioni financiar, tundimet, epshet, ritmi, mundësitë dhe kështu me radhë. Dhe shumë prej këtyre ndikimeve të panumërta, për të mos thënë pjesa më e madhe e tyre, do të duken se janë përtej kontrollit të zgjedhësit. Si mund të jetë atëherë vullneti i lirë?

Talboti dhe Kremptoni, duke ngulur këmbë në këtë pikë, shkruajnë: “Nëse ky koncept arminian i vullnetit të lirë merret në përfundimin e tij logjik, atëherë do të ishte mëkat t’i predikoje ungjillin njeriut të rënë. Pse? Sepse do të ishte një përpjekje për ta shkaktuar atë të kthehej te Krishti, gjë e cila do të ishte shkelje e vullnetit të tij të lirë” [54]. Me fjalë të tjera, do të ishte gabim të përpiqesh që të ndikosh njeriun për të besuar ungjillin, sepse zgjedhja e tij nuk do të mund të bëhej lirshëm.

Atëherë Pali e kishte gabim. Ai tha: “ne bindim njerëzit…” (2 Korintasve 5:11). Çfarë po përpiqeshin të bënin Isaia, Jeremia, Ezekieli dhe profetët veç bindjes së Izraelit që të kthehej nga e keqja e tij te Perëndia me pendim të plotë?

Pinku, duke përsëritur të njëjtin argument, mendon se po i jep një goditje vdekjeprurëse vullnetit të lirë me këto fjalë: “Ka diçka që ndikon zgjedhjen; diçka që përcakton vendimin” [55]. Nuk është kështu. Ndikimet ndikojnë; ato nuk përcaktojnë.

Gjithashtu vullneti i lirë nuk është një “koncept arminian”. Për mijëra vjet filozofët jo të krishterë kanë renditur argumente të shkëlqyera në favor të vullnetit të lirë të njeriut. Për më tepër, vetë fakti se njeriu ka [shumë] ndikime të ndryshme por ai arrin në njëfarë zgjedhjeje është në vetvete një provë që njeriu ka një vullnet të lirë. Nëse njeriu nuk do të kishte vullnet, nuk do të kishte gjë për t’u ndikuar nga këto “ndikime”. Ndikimet nuk marrin vendime. Vullneti merr në konsideratë tërë faktorët dhe pavarësisht se sa shtrënguese të kenë qenë ndikimet (pra, faktet, arsyet, rrethanat, urgjencat, pasiguritë etj.), vullneti megjithatë bën zgjedhjen e vet – zakonisht të paarsyeshme.

Fakti që vullneti ndikohet deri në njëfarë shkalle nuk vërteton në asnjë mënyrë se vullneti nuk i merr tërë faktorët në konsideratë dhe se ai [vullneti] merr vendimet e tij. Pavarësisht se si arrin në një përfundimin, vetëm vullneti mund të ketë vendosur. Edhe pse kalvinisti mbështetet kaq shumë tek Agustini dhe e citon më zell për mbështetje për mbështetje, këtu përsëri Agustini hidhet poshtë, sepse ai argumentoi me bindje për këtë pikë:

...ne bëjmë shumë gjëra, të cilat, nëse nuk do t’i dëshironim, me siguri nuk do t’i bënim. Kjo është kryesisht e vërtetë për vetë veprimin e dashjes – sepse nëse ne duam, ndodh; nëse nuk duam, nuk ndodh – sepse ne nuk do të duam nëse nuk do të dëshironim [56].

Ndikimet mund të jenë të fuqishme. Shumë predikues sot përdorin me dashje teknika psikologjike dhe bindëse, duke i çuar turmat e njerëzve drejt rrëfimeve të rreme të besimit. Perëndia nuk përdor teknika psikologjike por të vërtetën për të mbushur mendjen dhe për të bindur. Ky është qëllimi i profecisë. Pali “i hutonte judenjtë […] duke ua vërtetuar se Jezusi është Krishti” (Veprat 9:22). Apollo bëri të njëjtën gjë, “duke treguar me anë të Shkrimeve se Jezusi është Krishti” (Veprat 18:28). Ne duhet të bëjmë të njëjtën gjë sot.

Gjendet me siguri një bindje e perëndishme që nuk kërkon teknika mashtruese. Për më tepër, ashtu siç tashmë kemi parë, nëse kalvinizmi do të ishte i vërtetë, fakti që Pali e përdor bindjen do të ishte çorientuese për arsye të tjera: të zgjedhurit nuk do të kishin nevojë për bindje dhe të pazgjedhurit, duke qenë plotësisht të shthurur dhe të paracaktuar për dënim të përjetshëm, nuk mund të bindeshin.

Paranjohja dhe vullneti i njeriut

Duke thënë këto më sipër, një çështje qendrore ka angazhuar filozofët, skeptikët dhe teologët në debat për mijëra vjet: Si mund të jenë njëkohësisht të vërteta si paranjohja e Perëndisë ashtu edhe vullneti i njeriut? Duke qenë se Perëndia njeh atë që do të bëjë apo do të mendojë gjithkush, atëherë, a nuk është gjithçka e paracaktuar? Dhe a nuk do të përjashtonte ky fakt çdo mundësi që njeriu mund të bënte një zgjedhje të lirë çfarëdo qoftë?

Tashmë kemi parë se pse paranjohja e Perëndisë nuk ka asnjë ndikim shkakësor ndaj zgjedhjes së lirë të njeriut. Perëndia, duke qenë jashtë kohës, shikon nga jashtë – sikurse gjërat të kenë ndodhur – ato që për ne janë gjëra të së ardhmes. Kështu paranjohja e Tij nuk e ndikon vullnetin e njeriut. Nuk ka asnjë arsye se përse në gjithëdijen e Tij Perëndia të mos e dijë atë që njeriu do të zgjedhë të bëjë me vullnet të lirë përpara se ai ta bëjë atë zgjedhje – dhe që Ai [Perëndia] të jetë në dijeni të kësaj pa e shkaktuar atë ngjarje që të ndodhë.

Ka gjithashtu një pyetje tjetër që shqetëson shumë veta: “Nëse njeriu është i lirë të zgjedhë midis rasteve të ndryshme, a nuk do të mohonte kjo në vetvete sovranitetin dhe paranjohjen e Perëndisë? Luteri pohoi se kjo pyetje ishte thelbi i Reformimit dhe i vetë ungjillit. Në fakt, Luteri nguli këmbë në mënyrë dogmatike se është e pamundur për Perëndinë që ta paranjohë të ardhmen dhe që njeriu, në të njëjtën kohë, të ishte një faktor i lirë për të vepruar ashtu siç donte ai.

Luteri, duke besuar me bindje në paranjohjen e Perëndisë, shkroi një libër të tërë të titulluar “Skllavëria e vullnetit”, për të vërtetuar se vetë ideja e vullnetit të lirë të njeriut është një gabim dhe iluzion. Tashmë janë dhënë disa arsye se pse në këtë pikë Luteri e kishte gabim dhe kjo çështje do të shikohet më në hollësi në kapitullin vijues.

Edhe pse Kalvini mori kaq shumë nga Agustini, ashtu si Luteri, edhe ai e refuzoi besimin agustinian se Perëndia mund të paranjohë të ardhmen, por, në të njëjtën kohë, njeriu mund të ketë një vullnet të lirë. Sipas Kalvinit, paranjohja nuk i lë asnjë vend vullnetit të lirë, sepse ajo është e njëjtë me paracaktimin:

Nëse Perëndia pa thjesht ngjarjet njerëzore dhe nuk i rregulloi dhe i renditi gjithashtu sipas pëlqimit të tij, mund të ngelet vend për të ngritur pyetjen [e vullnetit të lirë] […] por duke qenë se ai i parashikon gjërat që do të ndodhin, thjesht sepse ai i ka dekretuar ato, dhe ato kështu ndodhin, është e kotë të diskutojmë rreth paranjohjes….

Nëse pranohet ky trillim i ftohtë [i vullnetit të lirë], ku do të ishte plotfuqishmëria e Perëndisë, me anë të së cilës, sipas këshillës së tij të fshehtë nga e cila varet çdo gjë, ai sundon mbi të gjithë? [57].

Kalvini përdor vazhdimisht arsyetime të tilla jobiblike dhe tërësisht të gabuara. Kalvinisti supozon një kontradiktë midis sovranitetit dhe vullnetit të lirë që nuk ekziston. Fakti që Perëndia është i aftë të lejojë lirinë e zgjedhjes së njeriut, ndërsa i mban akoma qëllimet e Tij të paprekura, i jep akoma më tepër lavdi paranjohjes, fuqisë dhe diturisë së Tij sovrane.

Agustini rreth vullnetit të lirë

Kalvinisti, duke marrë shumë gjëra prej tij, lë pas dore faktin se Agustini pohonte qartë vullnetin e lirë të njeriut [58]. Për më tepër, Agustini argumentonte se nuk ka mospërputhje midis sovranitetit absolut të Perëndisë dhe vullnetit të lirë të njeriut; dhe se të mohoje këtë fakt, ashtu siç bëri Luteri e Kalvini, do të ishte “e paperëndishme”! Agustini shkruan me bindje:

…ne pohojmë se Perëndia njeh çdo gjë para se ato të ndodhin dhe ne, me anë të vullnetit të lirë, bëjmë atë që e dimë dhe e ndiejmë se duhet bërë nga ne vetëm sepse e dëshirojmë….

Ai që paranjohu të gjitha shkaqet e gjërave midis atyre shkaqeve nuk do të kishte qenë i paditur për vullnetet tona…. Prandaj, vullnetet tona kanë po aq fuqi sa deshi dhe paranjohu Perëndia që ato duhej të kishin [59].

Prandaj, ne nuk detyrohemi në asnjë mënyrë as të themi se parashikimi i Perëndisë e heq lirinë e vullnetit, as të mbajmë lirinë e vullnetit, për të mohuar se Ai është parashikues i gjërave të ardhme, gjë e cila është e paperëndishme. Por ne […] i rrëfejmë besnikërisht dhe sinqerisht të dyja [60].

Agustini mbështet edhe lirinë e vullnetit të njeriut në gjendjen e përjetshme: “As nuk supozojmë se, për shkak se mëkati nuk do të ketë fuqi për t’u dhënë kënaqësi, vullneti i lirë duhet të hidhet poshtë. Përkundrazi, do të jetë edhe më i lirë në të vërtetë, sepse të çliruar nga kënaqësia që gjenin duke mëkatuar [ata] do të marrin kënaqësi të vërtetë duke mos mëkatuar” [61].

Kalvini, për sa i përket vullnetit të lirë, e kundërshtonte Agustinin, ashtu si Luteri – dhe për të mbështetur teoritë e tyre, nuk morën parasysh shumë pjesë të Shkrimit.

Në asnjë vend tjetër nuk shohim më dukshëm dështimin në përdorimin e arsyes së shëndoshë për interpretimin e Shkrimeve se në debatin e Luterit me Erasmusin rreth vullnetit të lirë. Kjo do të trajtohet më në kapitull tjetër.