ÇFARË DASHURIE ËSHTË KJO?

POTHUAJSE ÇDO DISKUTIM i hollësishëm me kalvinistët do të prekë përfundimisht çështjen e vullnetit të lirë. Dhe, pothuajse gjithmonë, do të përmendet [vepra] “Skllavëria e vullnetit” e Martin Luterit. Xhon Armstrongu (John Armstrong) pohon: “Kjo është ajo që përbën përfundimisht tërë Reformimin […] “Skllavëria e vullnetit” […] Luteri tha se ky është libri i rëndësishëm sepse […] na kthen në vendin se ku është beteja e vërtetë”{{1}}.

Kalvinistët nuk janë vetëm në respektin e tyre të lartë për këtë libër të gjatë. Shumë ungjillorë, edhe pse nuk e kanë lexuar këtë libër, e shohin atë dhe Luterin me respekt të madh thjesht për shkak të rolit kyç që ka luajtur për Reformimin. Vërtet, tërë bota perëndimore i detyrohet Martin Luterit me mirënjohje të thellë për qëndrimin e tij të vendosur kundër tiranisë së katolicizmit të Romës, i cili e sundonte botën pa patur asnjë rival në atë kohë. Megjithatë, kjo nuk do të thotë se duhet të pranojmë çdo gjë që ka dalë nga pena e tij pa e krahasuar me kujdes me Fjalën e Perëndisë.

Luteri, i frikësuar nga shthurja që kishte parë në Vatikan dhe midis klerikëve në vizitën e tij në Romë, si dhe nga shitja e favoreve si bileta për në qiell (të cilat financonin ndërtimin dhe rimodelimin e bazilikës së Shën Pjetrit), më 31 tetor 1517, gozhdoi [veprën] “Debat mbi fuqinë dhe efektshmërinë e favoreve” (e njohur si “Nëntëdhjetë e nëntë tezat”{{2}}) në derën e kishëzës-kështjellë të Uitenbergut. (Xhon Kalvini ishte në atë kohë tetë vjeç). Kopje të përkthyera nga origjinali latinisht u shpërndanë në shumë gjuhë, duke nxitur debate të urryera në mbarë Evropën dhe duke ngjallur midis turmave shpresën se zgjedhja e Romës më në fund mund të lirohej, pse jo të thyhej.

Megjithatë, nëse studion 95 tezat duket se Luteri nuk ishte plotësisht kundër favoreve – por vetëm kundër abuzimit me to. Në këtë pikë ai ishte akoma një katolik në zemrën e tij, duke mos dëshiruar ta linte atë kishë të rreme dhe të prishur, por që ta reformonte atë. Në vend që të largohej, ai do të shkishërohej.

Ai refuzoi shitjen e favoreve për para dhe shpalljen e rreme se favoret e çdo lloji mund të blinin shpëtimin. Megjithatë, që ai e besonte akoma purgatorin dhe pranonte vlerën e favoreve të një lloji të kufizuar është krejt e qartë nga fragmenti i mëposhtëm i 95 tezave të tij:

Paragrafët 17-22

Për më tepër, nuk duket e vërtetuar, qoftë nga arsyeja, qoftë nga Shkrimi, që shpirtrat në purgator janë jashtë gjendjes së meritës…. As nuk duket e vërtetuar se shpirtrat në purgator, të paktën jo të gjithë, janë të sigurt për shpëtimin e tyre…. [P]redikuesit e favoreve e kanë gabim, sepse thonë se njeriu shfajësohet nga çdo ndëshkim dhe shpëtohet me anë të favoreve papnore. Në fakt, papa nuk u fal shpirtrave në purgator asnjë ndëshkim, të cilin, sipas ligjit të kanunit, ata duhet ta kishin paguar në këtë jetë.

Paragrafi 26

Papa bën shumë mirë kur u jep shlyerje shpirtrave në purgator, jo me anë të fuqisë së çelësave, të cilat nuk i ka, por me anë të ndërmjetësimit për ta.

Paragrafi 29

Kush e di nëse tërë shpirtrat në purgator dëshirojnë të shpengohen, meqë kemi përjashtime me shën Severinin dhe shën Paskalin, ashtu siç paraqitet nga legjenda.

Paragrafët 38-41

Megjithëkëtë, shlyerja dhe bekimi papnor nuk duhet të shpërfillen në asnjë mënyrë […] [por] duhet të predikohen me kujdes, që njerëzit të mos mendojnë gabimisht se ata janë më të pëlqyer se veprat e tjera të mira të dashurisë{{3}}.

Është krejt e qartë se Luteri, duke mos hequr dorë nga tërë neveritë e Romës, vetëm sa po ecte me kujdes në errësirë. E njëjta gjë është e vërtetë edhe për Kalvinin, i cili ndoqi gjurmët e Luterit disa vjet më vonë. As këta reformatorë nuk ishin çliruar plotësisht nga gabimet e Romës. Tragjikisht, një pjesë e mirë e bagazhit jobiblik u transportua nga katolicizmi në luterianizëm dhe kalvinizëm, i cili vazhdon edhe sot e kësaj dite. Për shembull, miliona luterianë dhe kalvinistë në mbarë botën mbeten nën zhgënjimin fatal se pagëzimi i tyre si foshnja i ka bërë fëmijë të Perëndisë të përshtatshëm për qiellin. “Miratimi” i tyre pasues vetëm sa përforcon këtë zhgënjim fatal.

Disa fakte mbi temën në fjalë

Më 12 tetor 1518 Luteri u thirr në Romë me urdhër të papës Leo X. Pasi u arrestua, ai u mbajt në Augsburg për t’u gjykuar para kardinalit Kajetan. Luteri, duke refuzuar një gjyq të pjesshëm, u arratis për jetën e tij natën. Më 3 janar 1521 u lëshua një dekret nga papa duke e dërguar Luterin në ferr nëse nuk do të tërhiqej. Perandori, duke garantuar sigurinë e Luterit, e thirri për të dalë para Kuvendit Perandorak në Uorms, më 17 prill 1521. Kancelari i Treves, orator i Kuvendit, kërkoi që ai të tërhiqte mbrapsht shkrimet e tij. Luteri dha këtë përgjigje të patrembur dhe të famshme:

Nuk mund t’ia nënshtroj besimin tim as papës as këshillave, sepse është e qartë si drita e diellit se ata kanë gabuar dhe kanë kundërshtuar shpesh njëri-tjetrin. Prandaj, nëse nuk bindem ndryshe nga dëshmia e Shkrimit, ose nga arsyetimi më i qartë […] nuk mund dhe nuk do të tërhiqem mbrapsht…. Ky është qëndrimi im; s’mund të bëj ndryshe; Perëndia më ndihmoftë. Amen!{{4}}.

Luteri, tashmë i jashtëligjshëm nga një vendim papnor, u arratis përsëri dhe u “rrëmbye” gjatë rrugës për në Uitenberg nga disa miq që e morën për ta mbrojtur në kështjellën Vartburg. Prej andej ai shpërndau më tepër “herezi” në shkrimet e tij, saqë tronditi edhe më tepër tërë Evropën. Vendosmëria e Romës për të eliminuar pabesinë luteriane, ashtu siç shprehet nga autoritetet katolike më mars të vitit 1529 në kuvendin e dytë të Spa, nxiti një seri princash të pavarur të mbronin të drejtën për të jetuar sipas Biblës. Ata shprehën këtë vendosmëri të fortë në “Protestën” e famshme të 19 prillit më 1529, nga e cila rrodhi edhe termi “protestant”.

U thirr Kuvendi Perandorak në Augsburg për një shqyrtim të hollësishëm të herezive protestante (Luteri, pasi ishte shkishëruar më 1521, ishte një njeri i kërkuar dhe nuk guxonte të dilte në publik). Rrëfimi i Augsburgut, më 25 qershor 1530 (i përgatitur nga Melanktoni pasi qe këshilluar me Luterin) u lexua para rreth 200 dinjitarëve. Ai përvijoi ndryshimet e qarta midis luterianizmit dhe katolicizmit. Në veçanti, neni IV pohonte se njerëzit “shfajësohen falas […] mëkatet e tyre falen për hir të Krishtit, i cili, me anë të vdekjes së Tij, ka bërë shlyerje për mëkatet tona”. Neni një prift i zjarrtë katolik dhe rektor i universitetit të Pragës XIII pohonte se “sakramentet u caktuan […] për të qenë shenja dhe dëshmi” dhe dënonte “ata që mësojnë se sakramentet shfajësojnë me anë të një vepre të jashtme…”. Neni XV qortonte “se traditat njerëzore të vendosura për t’u pajtuar me Perëndinë, për të merituar hirin dhe për të bërë shlyerje për mëkatet janë në kundërshtim me ungjillin dhe doktrinën e besimit. Prandaj zotimet dhe traditat rreth ushqimeve dhe ditëve etj., të vendosura për të merituar hirin dhe për të bërë shlyerje për mëkatet, janë të kota dhe në kundërshtim me ungjillin”{{5}}.

Luteri shpresonte akoma që kisha [katolike] do të reformohej nga brenda. Kështu Rrëfimi i Augsburgut e konsideronte akoma kishën katolike si kishën e vërtetë dhe ata që e firmosnin pohonin se ishin katolikë të vërtetë. Shumë herë ai dokument i referohet vendosmërisë së besimit tradicional katolik të përgatitësve, në mënyrë të veçantë qëndresës së tyre për praninë e vërtetë të Krishtit në meshë (kjo vazhdon të pranohet edhe sot nga luterianët) dhe për fuqinë rilindëse të pagëzimit të foshnjave në kundërshtim me “anabaptistët heretikë”.

Çuditërisht, ai dokument më tepër katolik ka qenë kredoja e shumë luterianëve që nga ajo kohë, duke ndërfutur në mënyrë zyrtare disa gabime të Romës në luterianizmin e kohës së sotme. Kështu, nuk është për t’u çuditur se në Augsburg më 31 tetor 1999 (data dhe vendi vështirë se janë një rastësi), gjë e cila mund të interpretohet vetëm si një shuplakë ndaj Martin Luterit dhe Reformimit – Federata Botërore Luteriane dhe përfaqësues të kishës katolike firmosën një Deklaratë Bashkimi rreth Shfajësimit me anë të Besimit, duke pohuar pajtim në pikën kryesore që kishte ndarë luterianët dhe katolikët për afërsisht 470 vjet.

Kundërshtime, kundërshtime…

Ndërsa ky “pajtim” po arrihej për të shëruar skizmat teologjikë që kishin filluar për favoret, papa Gjon Pali II u tregua mospërfillës duke ofruar favore të veçanta për vitin 2000: faljen e mëkateve për lënien e duhanit për një ditë, për vajtjen në Romë si një pelegrinazh, për kalimin përmes një a më shumë nga katër “Dyert e Shenjta” që ai do të hapte, e kështu me radhë. Pavarësisht nga ky “pajtim” i ri midis luterianëve dhe katolikëve, asnjë ndryshim nuk mund të vihet re në besimet dhe praktikat e katolikëve. Çdo gjë që Martin Luteri kishte kundërshtuar me aq forcë, vazhdonte të praktikohej plotësisht – duke përfshirë mbajtjen e shpatulloreve që premtonin se “kushdo që vdes duke mbajtur këtë shpatullore nuk do të vuajë nga zjarri i përjetshëm” (Gjon Pali II, të cilin shumë të krishterë e quajnë një “i krishterë i mirë”, ka vënë një të tillë që nga fëmijëria); veshjen e medaljeve gjoja çudibërëse për mbrojtje; përdorimin e “ujit të shenjtë”; lutjet drejtuar shenjtorëve dhe, veçanërisht, Marisë, për ndihmë dhe madje shpëtim; pelegrinazhet nëpër faltore (disa pelegrinë që ecin në gjunjë të gjakosur, për të siguruar më mirë faljen e mëkateve të tyre); si dhe shumë praktika të tjera jobiblike dhe besëtytnore. Kurrë më parë nuk ishte mohuar kaq shumë shfajësimi nëpërmjet besimit, atë çka Luteri predikoi – dhe kjo nga luterianë të etur për të shëruar të çarën thelbësore me Romën për të cilën mijëra veta u dogjën në turrën e druve.

Papa pati gjithashtu paturpësinë t’i kujtonte botës se praktika e pelegrinazheve të shenjta për faljen e mëkateve kishte filluar më 1300 nga papa Boniface VIII, të cilin e mburrte si “përkujtim i bekuar”. Me sa duket Gjon Pali II mendonte se do të ishte harruar se Boniface kishte qenë një vrasës, një anti i krishterë, që kurvëronte haptazi (një nënë dhe vajza e saj kishin qenë të dyja dashnore të tij), i cili kishte qenë aq shumë i lig (edhe pse jo aq i lig sa shumë nga papët e tjerë para apo pas tij) saqë [vepra] e Dantes “Ferri” e përshkruan “të varrosur” kokëposhtë në çarjen më të thellë të ferrit.

Boniface i “përkujtimit të bekuar” të Gjon Palit II, që vrau e preu 6.000 banorët e tij, e shkatërroi tërësisht qytetin shumë të bukur të Palistrinës në Itali, Kolonën (me tërë artin dhe strukturat e tij historike që shënojnë datën e Jul Cezarit) dhe e ktheu në një fushë të pluguar që e mbolli me kripë – duke u dhënë favore atyre që bënë këtë të ligë të pashoqe.

Boniface kishte nxjerrë Unam Sanctam, një dekret papnor “të pagabueshëm”, më 1302 (akoma në fuqi të plotë dhe të frytshme edhe sot) duke pohuar se nuk ka shpëtim jashtë kishën katolike dhe se që dikush të shpëtohej ishte “gjithashtu e domosdoshme […] t’i nënshtrohej papës së Romës”.

Në më pak se një vit pas Deklaratës së Bashkuar, Gjon Pali II, si për t’ia kaluar Bonifaces, pohoi përsëri se nuk ka shpëtim jashtë kishës së tij. luterianët u fyen, sikurse kjo të ishte diçka e re. Megjithatë papa kishte bërë pohime të tilla edhe më parë dhe e njëjta dogmë është pohuar prej kohe në katekizmin katolik dhe në shumë dokumente të tjera zyrtare. “Marrëveshja” e re midis luterianëve dhe katolikëve as nuk shqyrtoi (le pastaj të ndreqte) shumë herezi të tjera të Romës.

Miratim atje ku duhet

Patjetër, Martin Luteri qe një reformator i madh të cilit i detyrohemi (me anë të hirit të Perëndisë) një pjesë të lirisë në adhurim, në ndërgjegje dhe në të folur, e cila ekziston në tërë botën perëndimore sot, në dallim, për shembull, me mungesën gati të plotë të bekimeve të tilla në botën myslimane dhe komuniste. Megjithatë, ndodhën shumë gjëra para se Luteri të bënte të mundur atë që kreu. Ky fakt duhet të merret në konsideratë kur vlerësohen kontributet e tij.

Vetë Luteri ka thënë: “Ne nuk jemi të parët që shpallim se papati është mbretëria e antikrishtit, meqë për shumë vjet para nesh kaq shumë njerëz të mëdhenj […] kanë shprehur të njëjtën gjë shumë qartë…”{{6}}. Për shembull, në një këshill të mbushur plot në Rims në shekullin e dhjetë, peshkopi i Orlinsit e quajti papën antikrishti. Në shekullin e njëmbëdhjetë Roma akuzohej si “syri i Satanit” nga Berengeri i Torsit. Valdezët e identifikuan papën si antikrishti në një traktat të 1100 m. K të titulluar “Mësimi fisnik”. Më 1206 në një konferencë albixhenziane në Montreal të Francës, Vatikani u akuzua si gruaja “e dehur me gjakun e martirëve”, të cilën ajo e ka vazhduar ta tregojë edhe sot e kësaj dite pavarësisht nga “marrëveshjet” e reja të turpshme si [përpjekja] Ungjillorët dhe Katolikët Bashkërisht dhe më e fundit Deklarata e Bashkuar.

Një lëvizje midis priftërinjve dhe murgjve si thirrje për një kthim te Bibla filloi shumë shekuj para Luterit. Lëvizja e reformimit brenda kishës katolike i ka gjurmët e saj te Prishilani, peshkopi i Avilës. I akuzuar në mënyrë të rreme për herezi, për magji dhe për imoralitet nga një këshill në Bordo të Francës, më 384 mbas K. (shtatë nga shkrimet e tij që vërtetonin se këto akuza ishin të rreme u zbuluan kohët e fundit në një bibliotekën e universitetit të Vurztburgut në Gjermani), Prishilani dhe gjashtë të tjerëve iu pre koka në Trajër më 385. Miliona të tjerë të krishterë u martirizuan nga duart e kishës katolike në shekujt vijues para Reformimit.

Xhon Uiklifi, drejt fundit të viteve 1300, i quajtur  “ylli mëngjesor i Reformimit”, mbrojti autoritetin e Shkrimeve të Shenjta, i përktheu dhe i botoi në anglisht (ndërsa, gati me të njëjtën shpejtësi, katolikët i dogjën ato) dhe predikoi e shkroi kundër të ligave të papëve dhe dogmave katolike, sidomos [kundër] transubstancës. Jan Husi, një prift i zjarrtë katolik dhe rektor i universitetit të Pragës, i ndikuar nga Uiklifi, u shkishërua më 1410. Ai u dogj si “heretik” më 1415 – 100 vjet para Luterit dhe Reformimit protestant – sepse i bëri thirrje një kishte të korruptuar për shenjtëri dhe [bindje] ndaj autoritetit të Fjalës së Perëndisë. Papa Martini V, më 1429, urdhëroi mbretin e Polonisë të shfaroste husitët.

Shumë të tjerë që jetuan edhe më afër kohës së Luterit luajtën një pjesë të rëndësishme në përgatitjen e Evropës për Reformimin. Një prej këtyre ishte Erasmusi i Roterdamit. Për shkak të rolit të tij në nxitjen e Luterit për të shkruar atë që disa e kanë quajtur kryeveprën e tij, “Skllavëria e vullnetit”, ky njeri magjepsës, i quajtur nga disa historianë “ura e Reformimit”, duhet të tërheqë një pjesë të vëmendjes tonë. Në kulmin e Reformimit, thuhej hapur në Paris se “Luteri vetëm sa kishte hapur derën, pasi Erasmusi kishte hapur bravën”{{7}}.

Erasmusi i Roterdamit

Erasmusi është një ndër figurat më interesante dhe enigmatike – dhe në shumë mënyra tragjike – në histori. Ai lindi jashtë martese, një fakt i panjohur për të atin, Zherardin, i cili, duke u larguar me faj nga Holanda në Romë, i thanë se e dashura e tij, Margareta, kishte vdekur. Zherardi, i goditur nga trishtimi dhe keqardhja, u bë prift. Pasi u kthye më vonë në Holandë mësoi me mallëngjim se Margareta ishte gjallë, sikurse edhe djali që kishte lindur. Megjithatë, Zherardi nuk duhej të shkelte betimin e tij priftëror, as Margareta nuk mund të martohej me tjetër njeri. Së bashku ia kushtuan veten e tyre fëmijës, Erasmusit, të cilin e futën në shkollë që kur ishte katër vjeç.

Erasmusi, pavarësisht se mbeti jetim kur ishte i ri dhe jetoi në varfëri të mjerë, ndoqi studimet e greqishtes, latinishtes dhe letërsinë e vjetër greke dhe u bë mbase studiuesi më i gojës i kohës së tij. U caktua prift agustinian në moshën 24 vjeçare, vit në të cilin Kolombi lundroi për në Amerikë, intelekti i shkëlqyer dhe qartësia e pazakontë e shprehjes e bënë Erasmusin të famshëm. Ai rrethohej nga të fuqishëm e të pasur, si edhe mbretër, princa, klerikë dhe madje papë, të cilët i krehnin bishtin. Henri VIII e ftoi Erasmusin në Angli, i cili dha mësim në universitetin e Kembrixhit dhe qe mik me figura si kryepeshkop Varhami, Xhon Kolet dhe Sër Tomas Mur. Ndërkohë Erasmusi nuk e mbajti të fshehtë mospëlqimin e tij ndaj shumë praktikave të kishës [katolike].

Si refuzimi që Erasmusi i bënte doktrinës qendrore të transubstancës ashtu edhe ndjenja e tij e humorit (me aftësinë e tij për të ruajtur marrëdhëniet e mira me njerëzit e rëndësishëm pavarësisht se fliste kundër tyre) ilustrohen nga një incident i famshëm. Sër Tomasi i kishte dhënë me hua Erasmusit një kalë për ta çuar te anija që do ta çonte përsëri përgjatë Kanalit për në Evropë. Erasmusi gjaknxehtë e mori kalin me vete në anije dhe, duke arritur afër bregut, kalëroi deri në shtëpi. Kur Muri u ankua, Erasmusi i shkoi (duke menduar për herët e shumta që Muri ishte përpjekur ta binde për transubstancën) disa vargje të rimuara si vijon:

Ti fole për praninë trupore të Krishtit:

Beso se do ta kesh dhe do ta kesh.

Për kalin që mora, përgjigjja ime është e njëjtë:

Beso se do ta kesh dhe do ta kesh{{8}}.

Renegati Erasmus kishte ngjeshur mendjen e tij të mprehtë në satirën më therëse, të cilën ai e përdorte për të “zbuluar dhe luftuar veset e kishës [katolike] […] [ai] sulmoi murgjit dhe abuzimet mbizotëruese [me] një sarkazëm elegant dhe thumbues kundër teologjisë dhe devocionit të kohës së tij […] ai sakrifikoi […] ata mësues dhe ata murgj të paditur kundër të cilëve kishte shpallur luftë”⁹. Erasmusi, si një prej mekanizmave të tij, përdori me aftësi letërsinë artistike si armë. Te [vepra] “Lavdërimi i marrëzisë”, e shkruar gjerësisht në shtëpinë e Murit, ai e personifikon perëndeshën Marrëzi si Moria, të cilës i kushton këta rreshta:

A nuk shohim çdo vend duke kërkuar të ketë shenjtorin e vet të veçantë? Çdo problem ka shenjtorin e vet dhe çdo shenjtor qiriun e vet. Ky shëron dhimbjen e dhëmbit; ai ndihmon gruan gjatë lindjes, tjetri kthen atë që ka vjedhur hajduti…. Sidomos [e virtytshme është] nëna virgjëreshë e Perëndisë, në të cilën njerëzit vënë më tepër besim, sesa në Birin e saj…{{10}}.

Moria sulmon peshkopët “të cilët shkojnë më tepër pas arit, sesa shpirtrave”. Edhe zyrtarët më të lartë në Romë nuk janë të përjashtuar nga kjo. Ajo pyet: “A mund të ketë armiq më të mëdhenj ndaj kishës se këta peshkopë jo të shenjtë, të cilët […] lejojnë që Jezu Krishti të harrohet; që e lidhin me rregullat e tyre mercenare; që e falsifikojnë këtë doktrinë me interpretime të detyruara; dhe që e kryqëzojnë atë për të dytën herë me anë të jetëve të tyre skandaloze?”{{11}}.

Pararendësi i Reformimit

“Lavdërimi i marrëzisë” u shfaq në 27 botime dhe në çdo gjuhë evropiane gjatë jetës së Erasmusit dhe “kontribuoi më tepër se çdo [shkrim] tjetër për të vërtetuar prirjen antipriftërore të kohës”. Ai i nxiti njerëzit të ktheheshin në “krishterimin e Biblës” dhe tregoi se Vulgata “mizëronte nga gabimet”. Erasmusi, një vit para se Luteri të ngulte 95 tezat te dera e kishëzës së Uitenbergut, botoi botimin e tij kritik të Dhiatës së Re në greqisht, i cili i dha një kontribut tepër të madh suksesit të mëvonshëm të Luterit duke u hapur një figurë më të qartë të së vërtetës së Perëndisë shumë studentëve seriozë të Shkrimit.

Erasmusi ngriti zërin e tij “kundër atij grumbullit të rregullave kishtare rreth veshjes, agjërimit, ditëve të festave, zotimeve, martesave dhe rrëfimeve të cilat i shtypnin njerëzit dhe pasuronin priftërinjtë”. Ai botoi në mënyrë të rrjedhshme sulmin e tij, prej të cilit shkëputim një fragment:

Në kisha vështirë se mendohet ndonjëherë për ungjillin. Pjesa më e madhe e predikimeve të tyre duhen të hartohen për t’u bërë qejfin përfaqësuesve të favoreve. Doktrina më e shenjtë e Krishtit duhet të ndrydhet apo të shtrembërohet për dobinë e tyre. Nuk ka më ndonjë shpresë shërimi, nëse vetë Krishti nuk i kthen zemrat e udhëheqësve dhe peshkopëve dhe t’i nxitë të kërkojnë mëshirën e vërtetë{{12}}.

Sipas pikëpamjes së sotme është gati e pamundur të vlerësohet guximi që iu desh Erasmusit  dhe disa të tjerëve me influencë për të bërë shpallje të tilla publike. Ka aq shumë heronj të palëkundur të Reformimit, saqë është për të ardhur keq që nuk mund t’u japim nderin e duhur. Mbase më i buti dhe më pak i vlerësuari ka qenë Ekolampadi, i cili kishte shpallur se ishte në anën e Luterit në Augsburg në fund të vitit 1518. Më vonë, kur Ekolampadi u strehua në Basel, turmat mbushën kishën e shën Martinit sa herë që ngjitej në podium. Edhe Erasmusi u arratis në Basel dhe dy të arratisurit u bënë miq. Duke patur frikë se miqësia e Erasmusit me Ekolampadin do të zbuste qëndrimin e këtij të fundit kundër Romës, Luteri i shkroi për ta paralajmëruar me këto fjalë të matura: “Kam shumë frikë se mos Erasmusi, ashtu si Moisiu, do të vdesë në vendin e Moabit dhe nuk do të na çojë kurrë në tokën e premtuar”{{13}}.

Megjithatë, pavarësisht nga ndryshimet e tyre serioze, “miqtë e Luterit, dhe madje vetë reformatori, kishte shpresuar prej kohësh ta shikonte Erasmusin të bashkuar me ta kundër Romës”{{14}}. Fatkeqësisht, Erasmusi, në zemrën e tij (tragjikisht ashtu si shumë prej udhëheqësve fetarë judenj në kohën e Krishtit dhe disa udhëheqësve ungjillorë në kohën tonë) donte të mos i pëlqente Perëndisë që të fitonte lavdërime nga njerëzit. Me kundërshtimet që sa vinin e rriteshin ai u përpoq të mbetej në marrëdhënie të mira me hierarkinë e kishës [katolike], ndërsa “përpiqej të siguronte lëshime nga [Roma] për të bashkuar palët e skajshme. Lëkundjet dhe mospërputhjet e Erasmusit iu pështirosën Luterit. ‘Ti dëshiron të ecësh mbi vezë pa i shtypur ato’”{{15}}, u ankua armiku i patrembur dhe i papërkulur i Romës.

Së fundi, antagonizmi i hapur

Ndërsa e çara midis tij dhe Luterit zmadhohej, Erasmusit “iu lutën nga të gjitha anët: papa, perandori, mbretërit, princat, studiuesit dhe madje miqtë e tij më të ngushtë, e shtynë të shkruante kundër reformatorit. ‘Asnjë vepër’ – shkroi papa – ‘nuk mund të jetë më e pranueshme për Perëndinë dhe më e denjë se vetja jote dhe gjenia juaj’”{{16}}.

Pavarësisht nga kundërshtimi i tij kundër degjenerimeve të Romës që i kishte shprehur aq shpesh dhe bukur, ai kishte ruajtur një pozitë të mirë me kishën [katolike]. Ajo kishte fuqinë t’i siguronte ndere të mëdha. Erasmusi nuk mund ta bindte veten që të sakrifikonte deri atje sa të kalonte plotësisht në anën e asaj që ai mendonte se ishte ekstremizmi i Luterit. Megjithatë ai preferoi të mos e kundërshtonte Luterin. “Është një gjë e lehtë për të thënë: “Shkruaj kundër Luterit” – iu përgjigj ai një teologu katolik; por është një çështje e një rreziku të madh…”.

Kjo pavendosmëri nga ana e Erasmusit “vërshoi ndaj tij sulmet e njerëzve më të ashpër nga të dyja palët. Vetë Luteri nuk dinte se si të pajtonte respektin që ndiente për diturinë e Erasmusit me zemërimin që ndiente për druajtjen e tij”{{17}}. Së fundi, Luteri, duke dëshiruar të çlirohej nga çdo shpresë e vazhdueshme për sigurimin e ndihmës me gjysmë zemër të Erasmusit, i shkroi atij më prill të 1524. Letra tregonte si për padurimin ashtu edhe për respektin e tij të vazhdueshëm për njeriun shtatëmbëdhjetë vjet më të madh se vetja dhe ofroi në pamje të parë një degë ulliri aq të pazakontë për Luterin. Në një pjesë ai thotë:

Akoma nuk ke marrë nga Zoti guximin e nevojshëm për të ecur me ne kundër propapnorëve. Arrijmë të kuptojmë dobësinë tënde…. Por mos […] kalo nga fusha jonë…. Meqë të mungon guximi, qëndro atje ku je. Do të dëshiroja që njerëzit tanë të lejonin moshën tënde të vjetër të flejë në paqe në Zotin. Madhështia e çështjes sonë që prej kohësh ka shkuar përtej forcave të tua. Nga nga ana tjetër, i dashur Erasmusi im, ndalo së përhapuri kundër nesh me aq bollëk atë kripë të athët për të cilën ti e di shumë mirë se si ta fshehësh nën lulet e gojëtarisë; sepse është më e rrezikshme të lëndohesh lehtë nga Erasmusi, sesa të shkelesh nga tërë propapnorët të marrë së bashku. Kënaqu të rrish spektator i tragjedisë tonë; dhe mos boto asnjë libër kundër meje; dhe nga ana ime, nuk do të shkruaj asgjë kundër teje{{18}}.

Luteri duhet të ketë njohur reagimin që do të shkaktonin tek Erasmusi këto fjalë të begenisura. Kryegojëtari ishte një njeri krenar që e mori përfilljen e Luteri si fyerje ndaj aftësisë gjeniale dhe ndershmërisë së tij. Tashmë zaret u hodhën. D’Aubigné komenton: “Kështu veproi Luteri, njeriu i grindjeve, kërkoi paqe; ishte Erasmusi, njeriu i paqes, i cili filloi konfliktin…. Nëse nuk kishte vendosur akoma të shkruante kundër Luterit, mbase vendosi të bënte një gjë të tillë pas kësaj…. Për më tepër ai kishte arsye të tjera”.

Henri VIII dhe fisnikë të tjerë “e detyruan me ngulm ta shpallte veten hapur kundër Reformimit. Erasmusi […] vuajti premtimin që të mos detyrohej nga ai…. Ai kishte një dëshirë të madhe për lavdi dhe tashmë njerëzit po e akuzonin se e kishte frikë Luterin dhe se ishte shumë i dobët për t’iu përgjigjur; ai ishte mësuar me vendin më të lartë dhe ky murgu i vogël Uitenbergut kishte hequr nga froni filozofin e madh të Roterdamit…. Tërë bota e krishterë që kishte përkrahur adhurimin e vjetër iu përgjërua atij…, kërkohej një gjeni i madh dhe me nam shumë të madh nga ajo kohë që të kundërshtonte Reformimin. Erasmusi iu përgjigj thirrjes”{{19}}.

Më parë Erasmusi ishte gëzuar për denoncimin me forcë që Luteri bëri kundër Romës. Ai, ndërsa paralajmëronte reformatorin të ishte më i përkorë dhe i kujdesshëm, e mbronte Luterin me këto fjalë: “Perëndia u ka dhënë njerëzve një doktor që pret thellë në mish, sepse përndryshe dobësia do të ishte e pashërueshme”. Në një rast tjetër i kishte thënë elektorit të Saksonisë: “Nuk jam shumë i çuditur që [kritika e Luterit] ka bërë një zhurmë kaq të madhe; sepse ai ka kryer dy krime të pafalshme; ai ka sulmuar diademën e papës dhe barkun e murgjve”{{20}}.

Dobësia më e madhe e Erasmusit ishte dashuria për lavde nga ata me pushtet të lartë dhe ai gëzohej duke u thënë miqve për lajkat më të fundit për nder të tij. Duke dalë hapur kundër Luterit do të merrte më tepër lavde, sesa të mos mbante krahun e askujt. “Papa” – i shkroi ai me kotësi fëmijërore një miku […] kur e shpalli veten kundërshtar të Luterit – “më ka dërguar një diplomë plot me mirësi dhe dëshmi të nderuara. Sekretariati i tij shpall se ky është një nder i paparë dhe se vetë papa i ka shkruar me dorën e vet”{{21}}. Si përfundim, kotësia kishte fituar mbi të vërtetën.

Epitafi që shkruan Shkrimi për jetën e Erasmusit vlen njësoj për udhëheqësit dhe kishat ungjillore që në kohën tonë po bëjnë kompromise të ngjashme me Romën dhe madje me islamin: “Sepse donin lavdinë e njerëzve më tepër se lavdinë e Perëndisë” (Gjoni 12:43). Na çliroftë Perëndia na një udhëheqje e tillë dhe na dhëntë pendim dhe një kthim tek e vërteta biblike.

Një strategji e pashpresë

Erasmusi nuk mund të mbronte me ndërgjegje të pastër herezitë dhe abuzimet e Romës. As nuk i shihte me vend masat e forta që kishte nxjerrë Luteri, edhe pse më parë i kishte lavdëruar. Çfarë duhej të bënte? Çfarë rruge të merrte? Ai zgjodhi të sulmonte Luterin, jo në kundërshtimin e tij ndaj Romës, të cilën nuk mund ta bënte me sinqeritet, por në atë që Erasmusi mendonte se ishte një pikë e paqartë.

Erasmusi, në vjeshtën e vitit 1524, botoi veprën e tij tashmë të famshme “Disertacion për lirinë e vullnetit”, që u bë e njohur më pas për Luterin dhe përkrahësit e tij si “Diatriba (fjalimi i ashpër). Ai i shkroi Henrit VIII: “Më beso, kjo është një vepër e guximshme. Pres që të më vrasin me gurë për këtë”{{22}}. Megjithatë çfarë rëndësie kishte me të vërtetë kur ata me më tepër fuqi dhe shpërblime më të mëdha ishin plotësisht në anën e tij? Veprat e Erasmusit ishin renditur me kohë në [veprën] “Indeksi i librave të ndaluar” të papa Palit IV, bashkë me ato të Kalvinit, të Luterit dhe Zvinglit. Tashmë ai merr vetëm lavdërime nga çdo cep i kishës [katolike].

Reagimi i parë i Luterit ishte zemërim sepse Erasmusi do ta konsideronte të parëndësishme një çështje të një rëndësie kaq të madhe nëse vullneti i njeriut ishte i lirë të veprojë për t’iu përgjigjur ungjillit. Megjithëkëtë, në fillim ai nuk denjoi t’i përgjigjej një çështjeje polemike që e kishte konsideruar aq të dobët, saqë nuk ia vlente të ndeshej. Heshtja e tij solli brohoritje triumfi nga kleri i Romës: “Pra, ku është Luteri juaj tani…? Ah, ah! Ai është takuar me konkurrentin e tij më në fund! Ai ka mësuar se si të rrijë në prapaskenë; ka mësuar se si të mbajë gjuhën”{{23}}.

Përgjigjja provokuese e Luterit

Luteri, me njëfarë ngurrimi të pazakontë, u detyrua përfundimisht të përgatiste një përgjigje, të cilën filloi ta përpunonte drejt fundit të vitit 1925 (dhjetë vjet para se Kalvini të shkruante veprën e tij “Parimet e fesë së krishterë”). Melanktoni shkruan për të siguruar Erasmusin se përgjigjja e Luterit do të ishte e zbutur, për të cilën Erasmusi e dinte se ishte e pamundur. Mbase Perëndia duhej të zgjidhte njerëzit me personalitete provokuese dhe madje krenare për t’u çuar ndaj presionit që Roma kishte sjellë ndaj atyre që kishin guxuar të kundërshtonin autoritetin e tyre kryelartë, një autoritet i pamëshirshëm që pothuaj nuk ishte sfiduar për më shumë se një mijë vjet.

Gjuha në veprën e Kalvinit, “Parimet”, zbulon një njeri të barabartë me Romën në mospërfilljen dhe mungesën e tij të plotë të durimit ose simpatisë për ata njerëz që kishin mendime të ndryshme nga ai. Shkrimet e Luterit tregojnë gati të njëjtën gjë dhe ai ishte mizor në përçmimin e tij sarkastik të Erasmusit. Më poshtë kemi vetëm një pjesë të shkurtër të përgjigjes së tij ad hominem:

Duke bërë një gjë të tillë, thjesht na lejon të shohim në zemrën tënde se do fort një Lucian, ose ndonjë tjetër derr të tredhur të kopesë së Epikurit…. Me siguri në këtë pikë ose po bën marifete me fjalët e dikujt tjetër ose po praktikon një efekt letrar!{{24}}. Ti rrjedh Lucianin nga çdo por; ti bën gargarë Epikurin në çdo litër{{25}}.

Përsëri, si zakonisht, ti bën lëmsh çdo gjë […] dhe kështu fyen dhe çnderon edhe më tepër Shkrimin dhe Perëndinë […] le të flasë kush të dojë…. E vërteta është se ti bën marifete që larg dhe i kref të gjitha këto gjëra të parëndësishme thjesht sepse je në siklet…. Meqë nuk mund të hedhësh poshtë […] paranjohjen […] me ndonjë argument, përpiqesh ndërkohë të lodhësh lexuesin me një lumë dërdëllitjesh boshe…{{26}}.

Shiko, të lutem, sa shumë rrugë anësore dhe vrima do të kërkojë një mendje dredharake ndërsa kërkon të largohet nga e vërteta! Megjithatë nuk i shmanget dot…{{27}}.

Do të varem nëse vetë Diatribe (fjalimi i ashpër) e di se për çfarë flet! Mbase kemi këtu marifetin retorik të errësimit të domethënies tënde kur rreziku është pranë, veç nëse zihesh në kurth nga vetë fjalët e tua{{28}}.

Luteri nuk e kishte menduar këtë temë kaq thellë nga sa ishte i detyruar tani ta mendonte. Ai ishte gati të pranonte se njeriu mund ta ushtronte vërtet vullnetin e tij për të bërë zgjedhje për sa i përket çështjeve tokësore. Por kur vinte puna për çështjen e njeriut në ushtrimin e lirisë së vullnetit drejt shpëtimit të tij, Luteri hodhi themelin për atë që Kalvini (i cili ishte rreth pesëmbëdhjetë vjeç në atë kohë) do të paraqiste dhjetë vjet më vonë në veprën e tij “Parimet” pas kthimit të tij në protestantizmin e Luterit. Luteri, në veprën e tij shumë të admiruar “Skllavëria e vullnetit” qorton dhe kërcënon me pompozitet Erasmusin:

Në këtë libër timin […] do të të nxit ty dhe tërë sofistët derisa të më thuash me saktësi çfarë mund të bëjë dhe çfarë bën “vullneti i lirë”; dhe shpresoj të të nxit (Krishti më ndihmoftë) të pendohesh për botimin e Diatribës tënde…. Perëndia nuk paranjeh asgjë në mënyrë të rastësishme [pra, asnjë ndodhi nuk varet nga diçka që nuk është sipas vullnetit të Tij] […] ai parashikon, ka ndërmend dhe i bën të gjitha gjërat sipas vullnetit të Tij të pandryshueshëm, të përjetshëm dhe të pagabueshëm. Kjo bombë e papritur e hedh “vullnetin e lirë” përtokë dhe e shkatërron plotësisht…. Ti ngul këmbë se duhet të mësojmë pandryshueshmërinë e vullnetit të Perëndisë, ndërsa na ndalon të njohim pandryshueshmërinë e paranjohjes së Tij! A supozon se Ai nuk ka si synim atë që paranjeh, apo se Ai nuk paranjeh atë që ka si synim? Nëse ka si synim atë që paranjeh, vullneti i Tij është i përjetshëm dhe i pandryshueshëm, sepse natyra e Tij është e tillë. Nga e cila rrjedh, sipas logjikës së papërballueshme, se gjithçka që bëjmë, edhe pse mund të na duket se bëhet në mënyrë të ndryshueshme dhe të rastësishme, bëhet në të vërtetë në mënyrë të domosdoshme dhe të pandryshueshme sipas vullnetit të Perëndisë…{{29}}.

Në këtë pjesë, sikurse shkruan shpesh në librin “Skllavëria e vullnetit”, Luteri mburret për përfundimin e tij pa dhënë ndonjë argument mbështetës të vlefshëm. Ai siguron tezën e tij me anë të përkufizimit të tij të thjeshtë, jo me anë të logjikës apo të Shkrimeve. Pohimet e mësipërme të tij nuk kanë një rrjedhë logjike. Gjithashtu nuk paraqet mbështetje të mjaftueshme biblike në tërë veprën e tij për të sqaruar çështjen e tij të vullnetit në skllavëri. Në skllavëri të çfarë apo të kujt? Ai zakonisht e nënkupton përgjigjen, por nuk arrin që ta trajtojë plotësisht apo të përballet me pasojat.

Luteri po argumenton se sovraniteti i Perëndisë ipso fakto eliminon çdo mundësi që njeriu të mund të ushtrojë vullnetin e lirë: “Kjo bombë e papritur e hedh “vullnetin e lirë” përtokë dhe e shkatërron plotësisht…”. Që Perëndia njeh të ardhmen, argumenton Luteri, do të thotë se e ardhmja tashmë është e paracaktuar dhe kjo në vetvete vërteton se njeriu nuk mund të veprojë lirshëm. Agustini trajton të njëjtin problem edhe më me kujdes se Luteri dhe del në përfundimin e kundërt. Tashmë kemi treguar se pse është e rreme ideja e Luterit. Fakti që Perëndia e di që do të ndodhë diçka, kjo nuk e shkakton atë që të ndodhë.

Është e vërtetë se, duke qenë se Perëndia e di se çfarë do të vendosë dhe do të bëjë në të ardhmen z. Agim, ky i fundit me siguri do ta bëjë një gjë të tillë (ose Perëndia do ta kishte gabim, gjë e cila është e pamundur). Por kjo nuk do të thotë se z. Agim nuk mund të ushtrojë një zgjedhje të vërtetë në mendim, fjalë dhe vepër; Perëndia thjesht njeh para kohe se cila do të jetë zgjedhja e lirë e z. Agim.

A është vullneti në skllavëri sepse Perëndia është sovran dhe se Ai tashmë ka caktuar gjithçka që do të ndodhë? Duket se Luteri nuk futet në shumë hollësi. Dhjetë vjet më vonë Kalvini do të dilte në të njëjtin përfundim, i ndikuar padyshim nga Luteri, edhe pse ai do ta shprehte tezën e tij disi ndryshe dhe nuk do t’i jepte ndonjë meritë Luterit. Megjithatë, nëse sovraniteti dhe paranjohja e Perëndisë eliminojnë vullnetin e lirë të njeriut, do të ballafaqoheshim me një dilemë edhe më të keqe: vullneti i njeriut do të ishte në skllavëri të vullnetit të Perëndisë, duke e bërë Perëndinë shkakun e efektshëm të çdo mendimi, fjale dhe vepre të keqe. Gjendja e tashme e errët e botës sonë do të ishte saktësisht ajo që Perëndia dëshiron, duke e bërë të kotë atë për të cilën Krishti na tha të lutemi: “Ardhtë mbretëria jote. U bëftë vullneti yt në tokë si në qiell”.

Luteri u përpoq më kot t’i shpëtonte mëdyshjes së qartë dhe të parehatshme se nëse njeriu nuk mund të bëjë diçka veçse nëse e dëshiron Perëndia, atëherë Perëndia është autori i së keqes. Ky përfundim jo i lumtur na detyrohet nga një pikëpamje ekstreme e sovranitetit, të cilin tashmë e kemi parë se është në kundërshtim si Shkrimin ashtu edhe me arsyen. Në asnjë mënyrë nuk mund të pohojmë se njeriu mund të bëjë vetëm atë që urdhëron Perëndia pa pranuar se Perëndia është ajo dora e padukshme duke shkaktuar tërë të keqen që kryen njeriu. Ky pohim është blasfemi – megjithatë ai qëndron në vetë themelin e kalvinizmit si edhe të luterianizmit.

A është me të vërtetë vullneti në varësi të plotë?

Mbrojtja e kalvinizmit i fut në një labirint kundërshtimesh të pashpresa edhe mendjet më të ndritura. Vetë Spërxhëni duket se nuk mund të ishte i qartë në mendjen e tij. Ai, pavarësisht se i referohej “doktrinës njësoj të sigurt, se vullneti i njeriut ka pozicionin e vet të duhur në veprën e shpëtimit dhe nuk duhet refuzuar”, pohonte gjithashtu se ideja e vullnetit të lirë “lejon tërë ekonominë e hirit dhe të mëshirës të mblidhen së bashku në atome të rastësishme të detyruara nga vullneti i njeriut!”{{30}}. Kjo, natyrisht, nuk është e vërtetë. “Atomet e rastësishme” nuk kanë të bëjnë fare me “hirin dhe mëshirën”, as dikush që beson në fuqinë e njeriut për të bërë zgjedhje morale nuk mund të imagjinojë se mund të kontrollojë atomet me vullnetin e vet! Spërxhëni duhej t’i kishte qëndruar besnik interpretimit biblik.

Ai vazhdoi në dëshpërim: “Ne nuk mund të themi mbështetur në atë teori nëse Perëndia do të lavdërohet apo mëkati do të triumfojë”. Vështirë. Ne si qenie të fundme nuk do të dimë se si mund të dilte diçka. Rezultati ishte i njohur gjithmonë për Perëndinë nga përjetësia e shkuar.

Është për të ardhur keq për një predikues i madh si ai, por në atë predikim Spërxhëni ngriti dhe shkatërroi argumente të kota njëri pas tjetrit: “Duhet të jetë ose ashtu siç do Perëndia ose ashtu siç do njeriu…. Nëse nuk është Perëndia, atëherë duhet të vësh njeriun aty, për të thënë: “Unë dua”, ose “Unë nuk dua”. Nëse unë do të dua, unë do të futem në qiell. Nëse unë do të dua, unë do të […] mund Frymën e Shenjtë, sepse unë jam më i fortë se Perëndia dhe më i fortë se i Plotfuqishmi. Nëse unë do të dua, unë do ta bëj gjakun e Krishtit të padobishëm […] do të jetë qëllimi im që do të bëjë të qëndrojë qëllimin e Tij, ose që do ta rrëzojë atë”{{31}}.

Me tërë respektin që kemi për Spërxhënin, këto janë fjalë boshe. Edhe arminiani më i spikatshëm nuk do të imagjinonte kurrë se mund të “mundte Frymën e Shenjtë”, se ishte “më i fortë se Perëndia”, se vullneti i njeriut mund ta bënte “gjakun e Krishtit të padobishëm” apo të detyrojë një hyrje në qiell! Është Perëndia Ai që ka vendosur rregullat për të hyrë në qiell. Njeriu ose pranon, ose refuzon shpëtimin që ofron Perëndia në Krishtin – por ai me siguri nuk është përgjegjësi.

Ashtu si shumë kalvinistë të tjerë në zellin e tyre për të mbrojtur sovranitetin e Perëndisë deri në përjashtimin e vullnetit njerëzor, Spërxhëni pranoi të shtrembëronte Shkrimin për qëllimet e veta. Për shembull, ai citon padinë e Krishtit ndaj rabinëve: “Por ju nuk do të vini tek unë që të keni jetën”. Më pas pohon: “Ku është vullneti i lirë në një tekst të tillë? Kur Krishti pohon se ata nuk do të vinë, kush guxon të thotë se ata do të vijnë…? Njeriu është aq shumë i shthurur, aq i zhytur në dinakëri, udha e shpëtimit është aq e neveritshme për krenarinë e tij, aq e urryer për epshet e tij, saqë ai nuk mund ta pëlqejë dhe nuk do ta pëlqejë, derisa ai që caktoi planin të ndryshojë natyrën e tij dhe t’ia nënshtrojë vullnetit të tij”{{32}}.

Spërxhëni e humbet çështjen ku do të dalë Zoti. Krishti po e bën këtë pohim në mënyrë të veçantë për rabinët, jo për të gjithë njerëzit. Së dyti, vetë pohimi thotë se ata kanë një vullnet, se ata me anë të vullnetit të tyre po e refuzojnë Atë: “Ju nuk do të vini tek unë…”. Gjithashtu Krishti nuk thotë se ata nuk do të duan të bëjnë ndryshe. Në të vërtetë pohimi i Krishtit do të ishte i pakuptim nëse ata do të mund të pendoheshin vetë dhe të shkonin tek Ai. Vetëm dy kapituj më vonë Krishti pohon: “Në qoftë se dikush do [dëshiron] të bëjë vullnetin e tij [Perëndisë], do ta njohë nëse kjo doktrinë vjen nga Perëndia…” (Gjoni 7:17). Vetë Spërxhëni në të njëjtin predikim e citon këtë varg si provë se vullneti i njeriut ka një pjesë për të luajtur në shkuarjen e njeriut te Krishtit{{33}}.

A është me të vërtetë vullneti në skllavëri? Nëse është kështu, ndaj çfarë apo kujt – dhe a është e mundur të çlirohet vullneti i robëruar nga skllavëria e tij? Nëse është kështu, a mund të bëhet kjo? Duhet t’i marrim në konsideratë këto pyetje – dhe do të bëjmë një gjë të tillë në kontekstin e shqyrtimeve të mëtejshme të librit të Luterit.

[[1]] John Armstrong, “Reflections from Jonathan Edwards on the Current Debate over Justification by Faith Alone” (quoted in speech delivered at Annapolis 2000: A Passion for Truth conference). Transcript available from The Jonathan Edwards Institute, P. O. Box 2410, Princeton NJ 08542.[[1]] [[2]] http://www.iclnet.org/pub/resources/textlwittenberg/wittenberg-Iuther.html.[[2]] [[3]] Po aty.[[3]] [[4]] J. H. Merle d’Aubigné, History of the Reformations of the Sixteenth Century (Londër: n. p., 1846; botim i riparë nga Hartland Institute, Rapidan VA, n. d.), 245.[[4]] [[5]] Po aty.[[5]] [[6]] Ewald Plass, What Luther Says (St. Louis, MO: Concordia Publishing House, 1987), 1:35.[[6]] [[7]] S. Fontaine, Histoire Catholique de Notre Temps (Paris: Pordre de St. Francois, 1562); cituar te d’Aubigné, History, 411.[[7]] [[8]] Cituar d’Aubigné, History, 414.[[8]] [[9]] Po aty.[[9]] [[10]] Po aty.[[10]] [[11]] Po aty.[[11]] [[12]] Po aty, 42.[[12]] [[13]] Po aty, 412.[[13]] [[14]] Po aty, 414.[[14]] [[15]] Po aty, 413.[[15]] [[16]] Po aty, 14.[[16]] [[17]] Po aty, 414.[[17]] [[18]] Po aty.[[18]] [[19]] Po aty, 414-415.[[19]] [[20]] Po aty, 101.[[20]] [[21]] Po aty, 43.[[21]] [[22]] Po aty, 415.[[22]] [[23]] Po aty, 416.[[23]] [[24]] Martin Luther, The Bondage of the Will, përkth. J. I. Packer and O. R. Johnston (Grand Rapids, MI: Fleming H. Revell, 1957, 11th prtg. 1999), 70.[[24]] [[25]] Po aty, 44.[[25]] [[26]] Po aty, 86-87.[[26]] [[27]] Po aty, 223.[[27]] [[28]] Po aty, 228.[[28]] [[29]] Po aty, 80-81.[[29]] [[30]] Charles Haddon Spurgeon, “God’s Will and Man’s Will”, Nr. 442 (Newington: Metropolitan Tabernacle; predikim i paraqitur të dielën paradite më 30 mars 1862).[[30]] [[31]] Po aty.[[31]] [[32]] Po aty.[[32]] [[33]] Po aty.[[33]] [previous][next]