Libri më i thellë në botë.A. T. Robertson
I. Vend Unik në Kanun
Gjoni na tregon në mënyrë të veçantë që libri i tij është ungjillor – “që ju të besoni” (Gjoni 20:31). Në këtë rast kisha ka ndjekur këtë thënie apostolike: miliona Ungjij të vegjël të Gjonit që janë shpërndarë në këta shekujt e fundit dëshmojnë për këtë fakt.
Por Gjoni është edhe një nga librat më të preferuar të Biblës – për të mos thënë ndoshta më i preferuari – për të krishterët e rritur dhe të përkushtuar. Gjoni nuk jep thjesht fakte nga jeta e Zotit tonë, por diskutime të gjata dhe reflektime të pjekura të një apostulli që ka ecur me Krishtin ndoshta nga vitet e fundit të adoleshencës së tij në Galile deri në një moshë të thyer në Provincën e Azisë. Ungjilli i tij përmban vargun më të njohur të DhR, atë që Martin Luteri e ka quajtur “Ungjilli me dy fjalë,” Gjoni 3:16.
Nëse Ungjilli i Gjonit do të ishte i vetmi libër i DhR, ai ende do të siguronte mish dhe qumësht nga Fjala për një jetë të tërë studimi dhe meditimi.
II. Autorësia
Autorësia e ungjillit të katërt është diskutuar shumë sidomos këta 150 vjetët e fundit. Dhe kjo padyshim sepse ky ungjill jep një dëshmi tepër të pastër për sa i përket hyjnishmërisë së Zotit tonë Jezus Krisht. Goditja ka kërkuar të provojë që Ungjilli nuk ishte punë e një dëshmitari okular, por puna e një “gjeniu fetar” i cili kishte jetuar pesëdhjetë ose njëqind vjet më vonë. Kështu u supozua që kisha të reflektonte mbi mendimin e saj për Krishtin; jo çfarë Ai Vetë ishte, tha apo bëri në të vërtetë.
Ungjilli vetë është anonim për sa i përket autorësisë, por ka shumë arsye për të besuar që ai ishte shkruar nga apostulli Gjon, një nga të dymbëdhjetët.
Klementi i Aleksandrisë rrëfen që vonë në jetën e gjatë të Gjonit, Apostullit iu kërkua nga disa shokë të tij të ngushtë të cilët kishin shkuar në Efes, që të shkruante një Ungjill i cili do të plotësonte Ungjijtë Sinoptikë. Kështu pra nën ndikimin e Frymës së Perëndisë, Gjoni krijoi një Ungjill frymëror. Jo që të tjerët konsideroheshin si jofrymërorë, por theksi i Gjonit mbi fjalët e Krishtit dhe domethënia e thellë e shenjave shpjegon përse Ungjilli i tij mund të quhet në mënyrë të veçantë “frymëror.”
Evidenca e jashtme
Teofili i Antiokisë (rreth 170 e.s.) është shkrimtari që njihet si i pari që ka specifikuar emrin e Gjonit si autor të këtij ungjilli. Megjithatë, ekzistojnë thënie të tërthorta më të hershme dhe citime nga Ungjilli i Katërt në shkrimet e Ignatius, Justin Martyr (ndoshta), Tatian, Kanuni Muratorian dhe të heretikëve Basilides dhe Valentinus.
Iraneusi plotëson një zinxhir të një dishepullimi të pathyeshëm nga Vetë Zoti Jezus tek Gjoni, nga Gjoni tek Polikarpi dhe nga Polikarpi te vetë ai. Kjo na çon ne nga agimi i Krishterimit deri në fund të shekullit të dytë. Iraneusi citon gjerësisht Ungjillin si të ishte i apostullit dhe si të themeluar në një mënyrë të qëndrueshme në kishë. Nga Iraneusi dhe më pas, Ungjilli është vërtetuar shumë, duke përfshirë këtu edhe dëshmitë e Klementit të Aleksandrisë dhe të Tertulianit.
Deri në fillimet e shekullit të nëntëmbëdhjetë, vetëm një kult i zymtë i quajtur Alogi hidhte poshtë autorësinë e Gjonit.
Fundi i Gjonit 21 ishte shkruar ndoshta nga krerët e kishës në Efes, në fund të shekullit të parë, të cilët inkurajonin besnikët për të pranuar Ungjillin e Gjonit. Vargu 24 na çon përsëri tek “dishepulli të cilin Jezusi e donte” në vargun 20 dhe në kapitullin 13. Kjo gjithmonë është marrë si diçka që i referohet apostullit Gjon.
Zakonisht liberalët kanë mësuar që Ungjilli i katërt ishte shkruar në vitet e fundit të shekullit të dytë. Në 1920, një fragment i Gjonit 18 (Papirusi 52, i datuar nga metoda objektive si t’i përkiste gjysmës së parë të shekullit të dytë dhe ndoshta rreth 125 e.s.) u zbulua në Egjipt. Fakti që u gjet në një qytet provincial (jo në Aleksandri) konfirmon që data tradicionale e të shkruarit në pjesën e dytë të shekullit të parë është e pranueshme, pasi duhet kohë për të arritur nga Efesi deri në Egjiptin e Sipërm (pjesa jugore). Një fragment i ngjashëm nga Gjoni 5, Papirusi Egerton 2, edhe ky nga fillimet e shekullit të dytë, konfirmon akoma më shumë një datë që i takon periudhës në të cilën jetoi Gjoni.
Evidenca e brendshme
Në fundin e shekullit të nëntëmbëdhjetë, shkollari i shquar Angles Bishop Westcott, argumentoi përreth autorësisë së Gjonit në qarqe të përqendruara. Kjo gjë mund të përmblidhet si më poshtë: (1) Autori ishte një Jude – stili i të shkruarit, fjalori, afërsia me zakonet e Judenjve dhe karakteristikat e tyre, si dhe sfondi i Dhjatës së Vjetër të reflektuar në këtë Ungjill, mbështesin fuqishëm këtë ide. (2) Ai ishte një Jude që kishte jetuar në Palestinë (Gjoni 1:28; 2:1, 11; 4:46; 11:18, 54; 21:1, 2). Ai e njihte Jeruzalemin dhe tempullin në mënyrë intime (Gjoni 5:2; 9:7; 18:1; 19:13, 17, 20, 41; shikoni gjithashtu Gjoni 2:14-16; 8:20; 10:22). (3) Ai ishte një dëshmitar okular i gjërave që na tregon. Ka detaje të panumërta të vendeve, personave, kohës, zakoneve (Gjoni 4:46; 5:14; 6:59; 12:21; 13:1; 14:5, 8; 18:6; 19:31). (4) Ai ishte një apostull dhe tregon njohuri intime mbi rrethin e brendshëm të dishepujve dhe të Vetë Zotit (Gjoni 6:19, 60, 61; 12:16; 13:22, 28; 16:19). (5) Përderisa autori është shumë i saktë në emërtimin e dishepujve të tjerë dhe nuk emëron vetveten, vetëkuptohet që personi i paemër në Gjoni 13:23; 19:26; 20:2; 21:7, 20 është apostulli Gjon. Tre paragrafë të rëndësishme për t’u konsideruar në lidhje me karakterin e dëshmisë okulare të autorit janë Gjoni 1:14; 19:35 dhe Gjoni 21:24.
III. Data
Iraneusi përfundimisht shpall se Gjoni e shkroi Ungjillin e tij nga Efesi, dhe nëse ai është i saktë, data më e hershme e mundshme do të ishte viti 69 ose 70 i e.s.. kur apostulli mbërriti atje. Përderisa Gjoni nuk ka përmendur shkatërrimin e Jeruzalemit, ka mundësi që kjo gjë të mos kishte ndodhur ende, dhe ky fakt tregon për një datë më përpara se shkatërrimi i Jeruzalemit.
Disa shkollarë liberalë zgjedhin një datë midis 45-66 për shkak të lidhjeve të mundshme me pergamenat e Detit të Vdekur. Kjo është e pazakontë, përderisa në përgjithësi konservatorët preferojnë data të hershme dhe jo konservatorët preferojnë data më të vonshme. Në këtë rast traditat e Kishës janë në anën e datës së vonë.
Argumentimet për një datë më të vonë në shekullin e parë janë tepër të fuqishme. Shumë shkollarë janë dakord me Iraneusin, Klementin e Aleksandrisë dhe Jeromin, në lidhje me faktin që Gjoni është ungjilli i fundit i shkruar, pjesërisht pasi ai duket se ndërton dhe plotëson Sinoptikën. Fakti që shkatërrimi i Jeruzalemit nuk është përmendur në Gjoni mund të jetë për shkak se libri ishte shkruar pesëmbëdhjetë ose njëzet vjet më pas, kur habija e madhe ishte qetësuar. Iraneusi shkruan që Gjoni jetoi deri në mbretërimin e Perandorit Trajan (i cili e filloi mbretërimin e tij në 98), dhe ka mundësi që ungjilli të jetë shkruar në një datë jo shumë më të hershme se ky mbretërim. Referimet e bëra ndaj “Judenjve” në këtë Ungjill sugjerojnë gjithashtu një periudhë më të vonshme kur kundërshtimi i Judenjve ndaj besimit të Krishterë ishte kthyer në një persekutim të fortë.
Ndërkohë që nuk është e mundshme për të dhënë një datë të saktë, dekada midis 85-95 është korniza më e mundshme kohore.
IV. Sfondi dhe Temat
Gjoni e ndërton Ungjillin e tij mbi shtatë mrekullitë apo shtatë “shenjat.” Secila prej tyre ka pasur synim të tregojë se Jezusi është Perëndi: (1) Kthimi i ujit në verë në dasmën e Kanës në Galile (2:9). (2) Shërimi i djalit të fisnikut (4:46-54). (3) Shërimi i të paralizuarit në pellgun e Betesdas (5:2-9). (4) Të ushqyerit e të pesëmijëve (6:1-14). (5) Jezusi ecën mbi Detin e Galilesë për të shpëtuar dishepujt e Tij nga stuhia (6:16-21). (6) Shërimi i të verbërit (9:1-7). (7) Ringjallja e Llazarit (11:1-44). Plus këtyre të shtatave të kryera në publik, është edhe një mrekulli e tetë e kryer vetëm për dishepujt e Tij pas ringjalljes – kapja e mrekullueshme e peshqve (21:1-14).
Charles R. Erdman thotë që Ungjilli i katërt “ka shtyrë më shumë persona për të ndjekur Krishtin, ka frymëzuar më shumë besimtarë për një shërbesë besnike, dhe ka paraqitur për shkollarët më shumë probleme të vështira se çdo libër tjetër që mund të ekzistojë.”
Nga ky Ungjill është ndërtuar kronologjia e shërbesës tokësore të Zotit tonë. Nga tre Ungjijtë e tjerë, mund të duket sikur shërbesa e Krishtit kishte zgjatur vetëm për një vit. Referimet e bëra për festat vjetore në Gjoni na japin një zgjatje kohore përafërsisht tre vjeçare të shërbesës së Tij publike. Vini re këto referime: Festa e parë e Pashkës (2:12, 13); “një festë” (5:1) ka mundësi Pashka ose Purimi; Festa e dytë (ose e tretë) e Pashkës (6:4); Festa e Tabernakujve (7:2); Festa e Përkushtimit (10:22); dhe Festa e fundit e Pashkës (12:1).
Gjoni gjithashtu është tepër i saktë për sa i përket referimeve për kohën. Ndërkohë që tre shkrimtarët e tjerë janë të kënaqur me referime të përafërta, Gjoni përmend veçori të tilla si ora e shtatë (4:52); dita e tretë (2:1); dy ditë (11:6); dhe gjashtë ditë (12:1).
Stili dhe fjalori i këtij Ungjilli janë unikë, me përjashtim të Letrave të Gjonit. Fjalitë janë të shkurtra dhe të thjeshta. Ato janë Judenje në mendime megjithëse janë shkruar në Greqisht. Shpesh, sa më e shkurtër fjalia aq më me peshë e vërteta! Fjalori është më i kufizuari ndër të katër Ungjijtë, por më i thelli në kuptim. Vini re këto fjalë të rëndësishme dhe sa shpesh janë shfaqur ato: At (118), besoni (100), bota (78), dashuri (45), dëshmi, dëshmitar, etj, (47), jeta (37), drita (24).
Një veçori e rëndësishme e Gjonit është rastisja e numrit shtatë dhe e shumëfishave të tij. Idetë e përsosmërisë dhe përmbushjes i bashkëngjiten këtij numri në gjithë Shkrimet (shiko Zanafillën 2:1-3). Në këtë Ungjill, Fryma e Perëndisë përsos dhe përmbush zbulimin e Perëndisë në Personin e Jezus Krishtit, prandaj shembujt e bazuar mbi numrin shtatë janë të shpeshtë.
Shtatë “Unë jam”-et në Gjoni janë tepër familjare: “Buka e jetës” (Gjoni 6:35, 41, 48, 51); “Drita e Botës” (Gjoni 8:12; 9:5); “Dera” (Gjoni 10:7, 9); “Bariu i mirë” (Gjoni 10:11, 14); “Ringjallja dhe jeta” (Gjoni 11:25); “Udha, e vërteta dhe jeta” (Gjoni 14:6) dhe “Hardhia” (Gjoni 15:1, 5). Jo kaq familjare janë shtatë “Unë jam”-et pa asnjë shtesë: Gjoni 4:26; 6:20; 8:24, 28, 58; 13:19; 18:5, 8. Kjo e fundit është e dyfishtë.
Në kapitullin e gjashtë, i cili ka të bëjë me Bukën e Jetës, fjala greke e përkthyer “bukë” dhe “franxhollë” shfaqet 21 herë, një shumëfish i shtatës. Gjithashtu në diskutimin mbi Bukën e Jetës, shprehja “buka nga qielli” shfaqet saktësisht shtatë herë; një shprehje e ngjashme “zbriti nga qielli” shfaqet po shtatë herë.
Qëllimi i Gjonit në të shkruar, ashtu siç kemi parë, ishte që lexuesit e tij të mund të besonin “që Jezusi është Krishti, Biri i Perëndisë dhe që duke besuar (ata) të mund të kenë jetë në emrin e Tij” (Gjoni 20:31).
PËRMBLEDHJE
- PROLOG: ARDHJA E PARË E BIRIT TË PERËNDISË (1:1-18)
- VITI I PARË I SHËRBESËS SË BIRIT TË PERËNDISË (1:19-4:54)
- VITI I DYTË I SHËRBESËS SË BIRIT TË PERËNDISË (Kapitulli 5)
- VITI I TRETË I SHËRBESËS SË BIRIT TË PERËNDISË: GALILEA (Kapitulli 6)
- VITI I TRETË I SHËRBESËS SË BIRIT TË PERËNDISË: JERUZALEMI (7:1-10:39)
- VITI I TRETË I SHËRBESËS SË BIRIT TË PERËNDISË: PEREA (10:40-11:57)
- SHËRBESA E BIRIT TË PERËNDISË NDAJ TË TIJVE (Kapitujt 12-17)
- PASIONI DHE VDEKJA E BIRIT TË PERËNDISË (Kapitujt 18, 19)
- TRIUMFI I BIRIT TË PERËNDISË (Kapitulli 20)
- EPILOG: BIRI I RINGJALLUR ME TË TIJTË (Kapitulli 21)